اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در سربازان و غیرنظامیان جنگ‌زده

جنگ، با ماهیت ویرانگر و خشونت‌بار خود، نه تنها زخم‌های فیزیکی عمیق بر جای می‌گذارد، بلکه تأثیرات روانی ماندگاری را هم بر روان انسان‌ها، چه نظامیان درگیر در خط مقدم و چه غیرنظامیانی که در مناطق جنگ‌زده زندگی می‌کنند، به ارمغان می‌آورد.

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) یکی از شایع‌ترین و مخرب‌ترین پیامدهای روانی جنگ است که می‌تواند زندگی فردی، اجتماعی و خانوادگی قربانیان را به شدت تحت‌تأثیر قرار دهد. این مقاله از ای سنج به بررسی جامع PTSD در سربازان و غیرنظامیان جنگ‌زده، علائم، عوامل خطر، شیوع و رویکردهای درمانی آن می‌پردازد.

اختلال استرس پس از سانحه یا PTSD چیست؟

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) یک وضعیت بهداشت روانی است که پس از تجربه یا مشاهده یک رویداد آسیب‌زای شدید (همانند جنگ، بلایای طبیعی، خشونت فیزیکی یا جنسی) ایجاد می‌شود. این رویدادها معمولاً شامل تهدید مرگ، آسیب جدی یا خشونت جنسی هستند.

افراد مبتلا به PTSD اغلب خاطرات مزاحم، کابوس‌ها، افکار اجتنابی، تغییرات منفی در خلق و خو و تفکر و افزایش واکنش‌پذیری (همانند گوش‌به‌زنگی بیش از حد و تحریک‌پذیری) را تجربه می‌کنند.

عوامل خطر و ماهیت تروما در محیط جنگ

محیط جنگ سرشار از عوامل ترومازا است که هم سربازان و هم غیرنظامیان را در معرض خطر بالای ابتلا به PTSD قرار می‌دهد.

در سربازان

• تجربه مستقیم نبرد: مشاهده مرگ و میر، زخمی شدن افراد، شلیک گلوله و بمباران و درگیری مستقیم با دشمن.
• آسیب‌های فیزیکی و مغزی: جراحات جنگی و ضربه مغزی (TBI) می‌توانند خطر PTSD را افزایش دهند.
• مرگ یا جراحت هم‌رزمان: از دست دادن دوستان و هم‌قطاران در میدان نبرد.
• قتل یا آسیب رساندن به دیگران: سربازان ممکن است مجبور به انجام اقداماتی شوند که با ارزش‌های اخلاقی آن‌ها در تضاد است (که به "آسیب اخلاقی" یا Moral Injury معروف است).
• دوره طولانی استقرار یا استقرارهای متعدد: قرار گرفتن مکرر و طولانی‌مدت در معرض محیط جنگ.
• عدم حمایت اجتماعی در واحد نظامی یا پس از بازگشت: انزوا و عدم درک از سوی اطرافیان.
• سابقه ترومای قبلی: افرادی که پیش از ورود به جنگ تجربه‌های آسیب‌زا داشته‌اند، آسیب‌پذیرتر هستند.

در غیرنظامیان جنگ‌زده

• تهدید جانی مستقیم: بمباران، شلیک، تهدید به مرگ یا ربوده شدن.
• از دست دادن عزیزان: مرگ اعضای خانواده و دوستان به دلیل جنگ.
• آسیب‌های فیزیکی و جنسی: خشونت‌های فیزیکی، شکنجه و تجاوز جنسی.
• آوارگی و از دست دادن خانه و دارایی: بی‌خانمانی و از بین رفتن امنیت مالی و اجتماعی.
• کمبود منابع حیاتی: دسترسی محدود به آب، غذا، دارو و خدمات بهداشتی.
• مشاهده خشونت علیه دیگران: دیدن صحنه‌های شکنجه، قتل یا تجاوز به افراد دیگر، به ویژه اعضای خانواده.
• ترس و ناامنی مداوم: زندگی در محیطی که هر لحظه خطر وجود دارد و هیچ مکانی امن نیست.
• آسیب‌های اخلاقی: در برخی موارد، غیرنظامیان هم ممکن است در شرایطی قرار گیرند که مجبور به انجام کارهایی شوند که با باورهای اخلاقی‌شان مغایرت دارد.

علائم اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)

علائم PTSD به طور کلی به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

تجربه مجدد (Intrusion Symptoms)

• فلاش‌بک‌ها: احساس اینکه رویداد تروماتیک دوباره در حال رخ دادن است، با تمام جزئیات حسی (صداها، بوها، تصاویر).
• کابوس‌های شبانه: رویاهای ترسناک و مکرر مربوط به رویداد آسیب‌زا.
• خاطرات مزاحم و ناخواسته: افکار و تصاویر تکرارشونده و آزاردهنده از واقعه.
• واکنش‌های فیزیکی: تعریق، تپش قلب، لرزش یا مشکلات تنفسی هنگام یادآوری تروما.

اجتناب (Avoidance Symptoms)

• اجتناب از افکار و گفتگو: تلاش برای فکر نکردن یا صحبت نکردن در مورد رویداد تروماتیک.
• اجتناب از مکان‌ها، افراد یا فعالیت‌ها: دوری از هر چیزی که یادآور تروما باشد (مثلاً اخبار جنگ، مناطق خاص یا حتی افرادی که با رویداد مرتبط هستند).
• احساس کرختی عاطفی: کاهش توانایی برای تجربه احساسات مثبت همانند شادی، عشق یا علاقه.
• انزوا و دوری از اجتماع: قطع ارتباط با دوستان، خانواده و جامعه.

تغییرات منفی در شناخت و خلق و خو (Negative Alterations in Cognition and Mood)

• مشکل در به یاد آوردن جنبه‌های مهم تروما: فراموشی جزئی یا کلی از رویداد.
• باورهای منفی و تحریف شده: افکار منفی درباره خود، دیگران یا جهان (مثلاً "من مسئول بودم"، "هیچکس قابل اعتماد نیست"، "دنیا جای خطرناکی است").
• احساس گناه یا شرم: احساس گناه در مورد زنده ماندن یا اقداماتی که در طول تروما انجام شده است.
• از دست دادن علاقه به فعالیت‌ها: عدم لذت بردن از کارهایی که قبلاً لذت‌بخش بودند.
• مشکل در تجربه احساسات مثبت: دشواری در احساس خوشحالی، آرامش یا رضایت.
• احساس بیگانگی و جدایی از دیگران

تغییرات در برانگیختگی و واکنش‌پذیری (Alterations in Arousal and Reactivity)

• گوش‌به‌زنگی بیش از حد (Hypervigilance): همیشه در حالت آماده‌باش و جستجوی خطر بودن.
• واکنش پرشی: به راحتی از جا پریدن یا وحشت‌زده شدن در برابر صداها یا حرکات ناگهانی.
• مشکلات خواب: بی‌خوابی، مشکل در به خواب رفتن یا بیدار شدن مکرر.
• تحریک‌پذیری و طغیان‌های خشم: عصبانیت غیرقابل کنترل و ناگهانی.
• مشکل در تمرکز: عدم توانایی در تمرکز بر وظایف.
• رفتارهای خود تخریبی یا بی‌پروا: همانند مصرف الکل یا مواد مخدر، رانندگی پرخطر.

شیوع تجمعی

برخی مطالعات نشان می‌دهند که شیوع تجمعی PTSD در افراد ساکن در مناطق جنگ‌زده می‌تواند به ۴۸.۴% هم برسد.

شیوع PTSD در سربازان و غیرنظامیان جنگ‌زده

شیوع PTSD در جمعیت‌های جنگ‌زده به طور قابل توجهی بالاتر از جمعیت عمومی است. آمارها نشان می‌دهد:

در سربازان: مطالعات در مورد سربازان بازگشته از مناطق جنگی (همانند عملیات آزادی عراق و عملیات پایدار آزادی در افغانستان) نشان می‌دهد که ۱۰% تا ۱۸% از آن‌ها ممکن است به PTSD مبتلا شوند. برخی تحقیقات شیوع PTSD را در سربازان تا ۱۲%  گزارش کرده‌اند.

در غیرنظامیان جنگ‌زده: شیوع PTSD در غیرنظامیان جنگ‌زده بسیار متغیر است، اما به طور کلی بالا است. برخی مطالعات در مناطق جنگ‌زده شیوع PTSD را بین ۲۰% تا بیش از ۴۰% گزارش کرده‌اند.

این تفاوت در شیوع می‌تواند به عوامل متعددی بستگی داشته باشد، از جمله شدت و مدت تروما، حمایت اجتماعی موجود و آسیب‌پذیری‌های فردی.

تفاوت‌ها و شباهت‌ها در PTSD بین سربازان و غیرنظامیان

اگرچه ماهیت تروما ممکن است متفاوت باشد، اما علائم اصلی PTSD در هر دو گروه مشابه است. با این حال، تفاوت‌هایی هم وجود دارد:

ماهیت تروما: سربازان بیشتر در معرض خطرات مستقیم نبرد، خشونت فیزیکی و آسیب اخلاقی ناشی از کشتن یا مشاهده کشتار هستند. غیرنظامیان اغلب با بمباران، از دست دادن خانه و خانواده، آوارگی، خشونت جنسی و کمبود منابع دست و پنجه نرم می‌کنند.

پشتیبانی اجتماعی و بازگشت به زندگی عادی: سربازان پس از بازگشت ممکن است به شبکه‌های حمایتی نظامی دسترسی داشته باشند، هرچند ممکن است با مشکلات انطباق با زندگی غیرنظامی مواجه شوند. غیرنظامیان جنگ‌زده اغلب تمامی ساختارهای حمایتی و اجتماعی خود را از دست داده‌اند و با چالش‌های عظیم بازسازی زندگی خود روبرو هستند.

درک جامعه: سربازان ممکن است به دلیل "قهرمان بودن" در جامعه شناخته شوند، اما در عین حال از "شکسته شدن" و "ضعف" روانی خود شرمنده باشند. غیرنظامیان ممکن است به عنوان "قربانی" دیده شوند که می‌تواند به احساس ناتوانی و ناامیدی آن‌ها دامن بزند.

پیامدهای بلندمدت PTSD

 PTSD می‌تواند پیامدهای منفی گسترده‌ای بر زندگی فردی و اجتماعی افراد داشته باشد، از جمله:

• مشکلات روابط: مشکلات در حفظ روابط با خانواده و دوستان، انزوا.
• مشکلات شغلی/تحصیلی: دشواری در تمرکز، حضور در محل کار یا تحصیل، بیکاری.
• مشکلات جسمی: دردهای مزمن، سردرد، مشکلات گوارشی، ضعف سیستم ایمنی.
• همبودی با سایر اختلالات روانی: افزایش خطر افسردگی، اضطراب، اختلالات مصرف مواد (الکل و مواد مخدر).
• افکار و اقدام به خودکشی: نرخ بالای خودکشی در میان کهنه‌سربازان مبتلا به PTSD.
• آسیب‌های اخلاقی: احساس گناه و شرم عمیق که با سیستم ارزشی فرد در تضاد است.

تشخیص و درمان PTSD

تشخیص PTSD توسط متخصصان بهداشت روان (روانپزشک، روانشناس) بر اساس معیارهای تشخیصی (همانند DSM-5) انجام می‌شود. درمان PTSD معمولاً شامل ترکیبی از روان‌درمانی و دارو درمانی است.

روان‌درمانی (Psychotherapy)

مهم‌ترین و مؤثرترین رویکرد درمانی برای PTSD روان‌درمانی است. برخی از رویکردهای مؤثر عبارت‌اند از:

• درمان شناختی-رفتاری (CBT): این درمان به افراد کمک می‌کند تا الگوهای فکری منفی و رفتارهای ناسازگار را شناسایی و تغییر دهند.
• درمان مواجهه درمانی (Exposure Therapy): به فرد کمک می‌کند تا به تدریج و در محیطی امن با خاطرات و موقعیت‌های ترسناک مرتبط با تروما روبرو شود. این کار به کاهش اجتناب و شرطی‌سازی ترس کمک می‌کند.
• درمان پردازش شناختی (Cognitive Processing Therapy - CPT): بر تغییر افکار و باورهای تحریف شده مربوط به تروما تمرکز دارد، همانند احساس گناه یا عدم اعتماد.
• حساسیت‌زدایی و بازپردازی حرکات چشم (Eye Movement Desensitization and Reprocessing - EMDR): این روش شامل حرکت دادن چشم‌ها در حین یادآوری خاطرات تروماتیک است و می‌تواند به پردازش این خاطرات کمک کند.
• مشاوره و حمایت گروهی: گروه‌های حمایتی فرصتی برای به اشتراک گذاشتن تجربیات و احساسات با افرادی که تجربیات مشابهی داشته‌اند، فراهم می‌کنند.

دارو درمانی (Medication)

داروها می‌توانند به مدیریت علائم PTSD کمک کنند، به ویژه اگر علائم شدید باشند یا با سایر اختلالات همانند افسردگی و اضطراب همراه باشند.

• بازدارنده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRIs): داروهای ضدافسردگی که معمولاً به عنوان خط اول درمان دارویی برای PTSD استفاده می‌شوند.
• سایر داروها: داروهای ضد اضطراب، داروهای خواب‌آور و داروهای خاص برای کاهش کابوس‌ها ممکن است تجویز شوند.

راهبردهای حمایتی و پیشگیرانه

• حمایت اجتماعی: تشویق افراد به حفظ و تقویت شبکه‌های حمایت اجتماعی.
• آموزش: افزایش آگاهی عمومی در مورد PTSD برای کاهش انگ و تسهیل جستجوی کمک.
• مداخلات زودهنگام: ارائه حمایت روانی و مشاوره به افراد بلافاصله پس از تجربه تروما (در صورت امکان و با احتیاط، زیرا مداخلات زودهنگام تهاجمی ممکن است مضر باشند).
• برنامه‌های سلامت روان جامع: توسعه برنامه‌هایی که نیازهای منحصر به فرد سربازان و غیرنظامیان جنگ‌زده را برآورده سازند.

سخن آخر ای سنج درباره اختلال استرس پس از سانحه

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) یک زخم نامرئی جنگ است که می‌تواند عمیقاً بر زندگی سربازان و غیرنظامیان تأثیر بگذارد. درک جامع از علائم، عوامل خطر و پیامدهای این اختلال و همچنین دسترسی به درمان‌های مؤثر و حمایت اجتماعی، برای کمک به این جمعیت‌های آسیب‌پذیر حیاتی است.

جامعه جهانی و دولت‌ها مسئولیت دارند تا از قربانیان جنگ حمایت کرده و راه‌هایی برای التیام زخم‌های روانی ناشی از جنگ فراهم آورند تا آن‌ها بتوانند زندگی کامل و پرباری داشته باشند. مقابله با PTSD نه تنها یک وظیفه انسانی است، بلکه برای صلح و ثبات پایدار در جوامع پس از جنگ هم ضروری است.

سوالات متداول