تئوری توطئه چیست؟

زمانی که ویروس کرونا همه گیر شده بود خیلی از افراد بر این باور بودند که این ویروس ساختگی است، یعنی گروه اندکی از قدرتمندان این ویروس را در دنیا منتشر کرده اند تا با واکسن زدن بر مردم کنترل بیشتری بر آن ها در آینده داشته باشند.

این تفکر، نمونه ای از تئوری توطئه در سال های اخیر می باشد که در ادامه سعی می شود در مورد این تئوری، نحوه گسترش، علت باورپذیری  و پیامدهای آن صحبت کنیم:

مروری بر تئوری توطئه

تئوری توطئه به معنای ارائه توضیح‌ها و اعتقاداتی است که مدعی می‌شود واقعیت‌ها و روایت‌های رسمی درباره یک وقوع یا موضوع خاص، نادرست و مخفی شده باشند. افرادی که به تئوری توطئه علاقه‌مند هستند، به دنبال تفسیرهای جدید و غیرمعمول برای وقایع هستند و ادعا می‌کنند که چیزهایی که ما از آن‌ها می‌دانیم، نسخه‌ای تحریف شده یا ناقص از حقیقت واقعی است.

به طور کلی، تئوری توطئه در برخی موارد می‌تواند بر پایه حقایق و شواهد قابل اثبات باشد، اما بسیاری از تئوری‌های توطئه مبتنی بر ادعاهای بی‌مبنا و توهمی بوده و با اطلاعات معتبر و قابل اثبات هماهنگ نیستند.

فرضیات تئوری توطئه

• رویدادها به‌طور سببی و مستقیم به یکدیگر مرتبط هستند و یک الگو یا نقشه‌ای را شکل می‌دهند.
• گروه‌هایی قدرتمند و پنهانی وجود دارند که افرادی را در اجرای کارهای مخفیانه و جدید قرار می‌دهند.
• افرادی که احساس طرد شدگی و عدم‌تعلق دارند، ممکن است به این تئوری‌ها باور کنند.
• تئوری‌های توطئه به وجود گروهی از نقش‌آفرینان دروغگو اشاره می‌کنند که با هدف مشخص و در یک مسیر مشترک همکاری می‌کنند. این نقش‌آفرینان به عنوان محور اصلی توطئه معرفی می‌شوند.
• توطئه‌گران قصد آسیب رساندن به دیگران را دارند، ساختاری برای نفع خود ایجاد می‌کنند و در برخی موارد باعث بروز مشکلات و آسیب‌های جدی می‌شوند.
• توطئه‌گران به‌طور مخفیانه و خودخواسته عمل می‌کنند. آن‌ها فعالیت‌های خود را در پنهانی انجام می‌دهند و این باعث می‌شود که شواهد کمتری درباره فعالیت‌ها وجود داشته باشد و تکذیب کردن آن‌ها سخت‌تر باشد.

5 عنصر اصلی تئوری توطئه

دراین قسمت عناصر اصلی مرتبط با تئوری توطئه آورده می شود سعی می شود که هر یک از عناصر در یک تیتر جداگانه توضیح داده شود:

هدف

اهداف تئوری توطئه نقش اساسی در تعریف آن دارد. این هدف ممکن است شامل کنترل جهان، تسلط بر قدرت، ترویج ایدئولوژی یا به دست آوردن منافع ویژه باشد. تئوری‌های توطئه معمولاً به تصویر کشیدن نقش یک گروه قدرتمند و پنهانی در تحقق هدف خاصی می‌پردازند.

عوامل مخفی

تئوری‌های توطئه معمولاً به وجود عوامل مخفی و پنهانی اشاره می‌کنند که نقش کلیدی در بروز رویدادها یا اتفاقات مهم دارند. این عوامل می‌توانند شامل سازمان‌های پنهان، گروه‌های قدرتمند، سازمان‌های بین‌المللی، یا حتی نژادهای فرازمینی و موجودات فضایی باشند.

ترکیب 

تئوری‌های توطئه معمولاً با ترکیب و تصادف مجموعه‌ای از رویدادها، اتفاقات و اطلاعات به شکلی که یک تصویر کلی و منسجم از یک توطئه را ارائه می‌دهند. این عنصر می‌تواند به طور نامعقولی به نظر برسد ولی افرادی که به تئوری توطئه باور می‌کنند، اغلب ارتباطات و ارتباطات ناقص بین رویدادها را به عنوان شواهد می‌بینند.

شواهد موقعیتی

تئوری‌های توطئه ممکن است بر اساس شواهدی موقعیتی و وقوع مجموعه‌ای از رویدادها و اتفاقات مبنی بر یک الگوی خاص ساخته شوند. 

عدم قابل اثبات

یکی از عناصر اساسی تئوری‌های توطئه، عدم قابل اثبات بودن آنهاست. این به این معناست که این تئوری‌ها عموماً بر اساس شواهد ناقص و مبهم بنا شده‌اند و قابلیت تحقیق و تجزیه و تحلیل علمی را ندارند. 

روش های گسترش تئوری توطئه

گسترش تئوری‌های توطئه ممکن است به صورت مختلف اتفاق بیافتد. در زیر چند روش معمول برای گسترش این تئوری‌ها آورده شده است:

انتشار اطلاعات

 یکی از راه‌های اصلی گسترش تئوری‌های توطئه، انتشار اطلاعات و ایده‌های مربوط به آن‌ها است. این اطلاعات می‌تواند از طریق رسانه‌های اجتماعی، کتاب‌ها و سایر رسانه‌ها منتشر شود. افرادی که با تئوری‌های توطئه سازگاری دارند، این اطلاعات را با یکدیگر به اشتراک می‌گذارند و به این ترتیب تئوری‌ها گسترش می‌یابند.

ارتباط با جامعه‌ی مشابه

 تئوری‌های توطئه معمولاً جامعه‌ ای از افراد با اندیشه‌های مشابه را جذب می‌کنند. این افراد ممکن است در جمعیت‌های مجازی، انجمن‌ها، گروه‌ها یا حتی جمعیت‌های فیزیکی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. این ارتباطات باعث تقویت و گسترش تئوری‌ها و تبادل اطلاعات و نظرات مربوطه می‌شود.

اثبات‌پذیری از طریق شواهد

در برخی موارد، تئوری‌های توطئه ممکن است تلاش کنند تا با ارائه شواهد و مدارکی به عمومیت و افراد متخصص قدرت قناعت بیشتری بدهند. این شواهد ممکن است شامل مستندات، عکس‌ها، ویدئوها، شواهد علمی مرتبط و غیره باشد. با ارائه این شواهد، تئوری‌ها ممکن است قابلیت قبول بیشتری در نظر بگیرند.

ترویج و تبلیغات

 تئوری‌های توطئه ممکن است از روش‌های تبلیغاتی و ترویجی استفاده کنند تا افراد بیشتری را به خود جذب کنند. این می‌تواند شامل استفاده از تکنیک‌های روانشناختی، ساخت و توزیع محتواهای جذاب و تاثیرگذار، استفاده از تکنیک‌های بازاریابی و غیره باشد.

چرا به تئوری توطئه باور داریم؟

احساس طرد شدگی و عدم‌ تعلق

افرادی که احساس می‌کنند در جامعه تحت فشار قرار دارند، از جامعه جدا شده‌اند یا احساس می‌کنند مورد ضرر و ظلم قرار گرفته‌اند، بیشتر به تئوری‌های توطئه پناه می‌برند. این تئوری‌ها به آن‌ها احساس قدرت و تفسیری منطقی از رویدادها می‌دهند که می‌تواند به طور مستقیم یا غیرمستقیم باعث ایجاد ارتباط و تعلق در گروهی از افراد باشد.

احساس تهدید و خطر

 افرادی که احساس می‌کنند در معرض خطری قرار دارند، مانند تهدید به امنیت شخصی یا تهدید به امنیت ملی، ممکن است به تئوری‌های توطئه روی بیاورند. این تئوری‌ها به آن‌ها احساس کنترل و فهم بهتری از علت و معلولی رویدادها می‌دهند و ممکن است آن‌ها را در برابر خطرات و تهدیدها آماده‌تر کنند.

درآمد پایین

افرادی که از درآمد محدود برخوردار هستند و به مشکلات اقتصادی مواجه هستند، ممکن است به تئوری‌های توطئه متمایل شوند. این تئوری‌ها می‌توانند توجیه کننده‌ای برای ناکامی‌ها و محدودیت‌های اقتصادی آن‌ها باشند و تصور اینکه یک گروه قدرتمند یا سیستمی ناعادلانه مسئول این مشکلات است را ترویج دهند.

ساختار مغز انسان

ویژگی‌های خاص ذهن انسان یکی از مهم ترین دلیل پرطرفدار بودن نظریه‌های توطئه می باشد. در واقع مغز انسان هموار در پی این است که معنا و مفهومی برای اتفاقات ایجاد کند.

بنابراین این تئوری در تلاش است تا با الگویی مشابه، نقاط مختلف را به هم وصل و روایتی معنادار و بامفهوم خلق کند. بنابراین هرچه اتفاق بزرگ‌تر و تأثیرگذارتر باشد، احتمال گسترش و شکل‌گیری نظریه‌های توطئه نیز بیشتر می‌شود.

در حقیقت دانشمندان بر این باورند مغز انسان به لحاظ ساختاری دوست دارد که همیشه موضوعات و پرونده ها را ببندد بنابراین باز بودن یک سری موضوعات می تواند برای مغز آزاردهند باشد.

از طرفی هم علم می گوید مبهم بودن خیلی از چیزها بخشی از طبیعت می باشد که در نهایت این تضاد سبب می گردد که خیلی از افراد تئوری های توطئه را به نظریه های علمی ناکامل ترجیح بدهند.

احساس امنیت و آرامش

عامل مؤثر دیگر، احساس امنیت و آرامشی است که با اعتقاد به نظریه‌های توطئه ایجاد می شود. در واقع زمانی که افراد عاجز از درک برخی رویدادهای بزرگ و مهم باشند، ترجیح می‌دهند آن را بخشی از سرنوشت یا نقشه‌ای بزرگ‌تر بدانند.

این نوعی سازوکار دفاعی در مغز ماست که به انسان‌ها کمک می‌کند با وقایع بزرگ و تأثیرگذار کنار بیایند.

پیامدهای تئوری توطئه 

تئوری‌های توطئه می‌توانند پیامدهایی در جامعه و بر فرد داشته باشند. این پیامدها ممکن است عواقب منفی و مخربی داشته باشند که به برخی از موارد زیر ارتباط دارند:

افزایش ترس و اضطراب

 تئوری‌های توطئه ممکن است باعث ایجاد ترس و اضطراب در افراد شود. آنها ممکن است از احتمال وقوع توطئه‌ها و تهدیدهایی که برای خود و جامعه می‌بینند، نگران شوند و این موجب استرس و ناراحتی آنها می‌شود.

ایجاد جدایی و عدم اعتماد

 تئوری‌های توطئه می‌توانند باعث جدایی و عدم اعتماد در جامعه شوند. آنها ممکن است باعث تقسیم افراد به دو گروه متضاد شود: کسانی که به تئوری‌های توطئه باور دارند و کسانی که این باور را ندارند. این انقسام می‌تواند به کاهش همبستگی و اعتماد اجتماعی منجر شود.

آسیب های اجتماعی و سیاسی

 اعتقاد به تئوری‌های توطئه می‌تواند به آسیب های اجتماعی و سیاسی منجر شود. برخی افراد ممکن است اقدامات خطرناکی را بر اساس این باورها انجام دهند که می‌تواند به خسارت جامعه، ناسازگاری با قوانین و ترتیب اجتماعی، و حتی خطر جانی برای خود و دیگران منجر شود.

انتشار اطلاعات اشتباه و خطرناک

این تئوری توطئه صرفا یک شایعه‌ بی‌خطر نمی باشد. مثلاً اخبار و شایعاتی که درباره واکسن‌ کرونا منتشر شد سلامت افراد جامعه را به خطر انداخت، و خیلی از افراد به‌خاطر همین شایعات از تزریق واکسن به شدت اجتناب کردند.

احساس ناتوانی

از آن‌جاکه نظریه‌پردازان تئوری توطئه در ذهن خود، به دسته‌ای کوچک‌تر و کم‌قدرت‌تر تعلق دارند که تحت ‌فرمان گروهی بزرگ‌تر است، اغلب نوعی حس ناتوانی دارند. این فقط باعث افزایش بیش‌تر احساس اضطراب، گوشه‌نشینی و آسیب‌پذیری در برابر نیروهای خارجی می‌شود.

به طور کلی، پیامدهای تئوری‌های توطئه می‌تواند شامل تفکرات منفی، ترس، عدم اعتماد، انزوا و انقسام اجتماعی باشد که به تحریک تنش‌ها و مشکلات اجتماعی و سیاسی منجر می‌شوند.

تئوری توطئه از دیدگاه روان شناسی

دیدگاه روان‌شناسی توضیح می‌دهد که چرا برخی افراد به توطئه‌ها و باورهای توطئه‌ای روی می‌آورند و چرا این باورها در برخی افراد بسیار قوی و پایدار است. برخی از عوامل روان‌شناختی که می‌توانند توطئه‌ها را تشدید کننده تر سازند عبارت‌اند از:

1. نیاز به امنیت و کنترل: برخی افراد احساس نیاز به کنترل بیشتری در زندگی و اطراف خود دارند. توطئه‌ها می‌توانند برای آن‌ها ابزاری باشند تا احساس کنترل بیشتری داشته باشند و ترس و نگرانی‌های خود را تسکین دهند.
2. عدم اطمینان: افرادی که به توطئه‌ها روی می‌آورند معمولاً با عدم اطمینان زیادی روبرو هستند. آن‌ها در تلاشند تا اطلاعات بیشتری را به دست آورده و رازهایی را کشف کنند که به نظرشان در پشت پرده قرار دارد.
3. نقص در فرایندهای شناختی: برخی از افراد با مشکلاتی در فرایندهای شناختی مانند تفکر منطقی و ارزیابی صحیح اطلاعات روبرو هستند. این افراد ممکن است به راحتی به توطئه‌ها و باورهای توطئه‌ای متمایل شوند.

به طور کلی، تئوری توطئه از دیدگاه روان‌شناسی می‌تواند به ما کمک کند تا بفهمیم چرا برخی افراد به توطئه‌ها روی می‌آورند و این باورها در آن‌ها چرا پایدار است. همچنین، بررسی این نقشه‌های توطئه‌ای می‌تواند به ما کمک کند تا با برخی نیازها و احساساتی که در پشت این باورها قرار دارد آشنا شویم.

نمونه هایی از تئوری های توطئه

در طول تاریخ، تعداد زیادی تئوری توطئه شکل گرفته است. در زیر، چند نمونه از تئوری‌های توطئه را ذکر می‌کنم:

تئوری توطئه قمر ماه

برخی افراد باور دارند که فرود آمریکا بر روی ماه در سال 1969 توسط ناسا در حقیقت تقلبی بوده است و در واقع قمر ماه کاملاً در دسترس و قابل مسافرت نیست. آن‌ها برخی دلایل مانند تصاویر و ویدئوهای مورد استفاده در حین این فرود را به عنوان شواهد توطئه معرفی می‌کنند.

تئوری توطئه 11 سپتامبر

 برخی افراد باور دارند که حملات 11 سپتامبر 2001 به برج‌های دوقلوی مرکز تجارت جهانی در نیویورک و ساختمان پنتاگون در ویرجینیا توسط نیروهای دولتی آمریکا طراحی و اجرا شده بودند. آن‌ها معتقدند که این حملات به عنوان بهانه‌ای برای آغاز جنگ علیه کشورهای دیگر بوده و شواهدی را به عنوان تصدیق این تئوری مطرح می‌کنند.

تئوری توطئه نظریه تکامل

 برخی افراد باور دارند که نظریه تکامل دارای توطئه‌ای است و توسط علمای دولتی و نخبگانی که مخفی می‌مانند برای کنترل جمعیت و تلاش برای تغییر در آدمیان اجرا می‌شود. آن‌ها برخی شواهد مثل فقدان آثار میانی در مجموعه‌های فسیلی را به عنوان مدرک برای این تئوری مطرح می‌کنند.

تئوری توطئه ماهواره‌های آمریکا

برخی افراد باور دارند که ماهواره‌های آمریکا در واقع برای جاسوسی و کنترل جمعیت و کشورهای دیگر استفاده می‌شوند. آن‌ها برخی شواهد مانند نقشه‌ها و عکس‌های ماهواره‌ها را برای اثبات این تئوری ارائه می‌دهند.

تئوری توطئه شیوع واکسن‌ها

 برخی افراد باور دارند که واکسن‌ها در واقع برای نابودی و کنترل جمعیت استفاده می‌شوند. آن‌ها اعتقاد دارند که واکسن‌ها می‌توانند عوارض جانبی و خطرناکی داشته باشند و توطئه‌ای در پشت توصیه واکسیناسیون وجود دارد.

تئوری توطئه رسانه‌ها

 برخی افراد باور دارند که رسانه‌های اصلی، مانند رسانه‌های خبری و شبکه‌های تلویزیونی، در اختیار قدرتمندان و نهادهای مخفی هستند و اطلاعات را تحریف و مدیریت می‌کنند. آن‌ها برخی نمونه‌های از تغییر خبرها و انتشار اخبار جعلی را به عنوان دلیلی برای این تئوری مطرح می‌کنند.

تئوری توطئه مربوط به نژادها و گروه‌های قدرتمند

 برخی از تئوری‌های توطئه بر این اعتقاد استوارند که گروه‌های نژادی خاص یا اقلیت‌های قدرتمند به طور مخفیانه قصد تسلط بر جوامع و کنترل منابع را دارند. آن‌ها معتقدند که این گروه‌ها سری به تلاش‌های مختلف برای توطئه و کنترل اقدام می‌کنند.

تئوری توطئه شبکه‌های جهانی

 برخی افراد باور دارند که شبکه‌های جهانی مانند سازمان ملل متحد، بانک جهانی و سازمان تجارت جهانی در واقع توسط گروه‌های قدرتمند و مخفی کنترل می‌شوند. آن‌ها برخی شواهد مانند تصمیمات غیرعادلانه و عدم شفافیت در عملکرد این سازمان‌ها را برای اثبات این تئوری مطرح می‌کنند.

راهکارهای مقابله با تئوری توطئه

مقابله با تئوری‌های توطئه می‌تواند چالشی باشد زیرا افرادی که به این تئوری‌ها اعتقاد دارند، ممکن است موافق با دلایل منطقی و شواهد عملی خود باشند و تغییر دیدگاه آن‌ها دشوار باشد.

با این حال، می‌توان با روش‌هایی که در ادامه آمده است، به مقابله با تئوری‌های توطئه و ارتقای اطلاعات و آگاهی افراد بپردازید:

• آموزش روش‌های ارزیابی اطلاعات: آموزش افراد در مورد روش‌های منطقی و علمی بررسی اطلاعات و شواهد می‌تواند به آن ها کمک کند تا بتوانند تئوری‌های توطئه را بهتر ارزیابی کنند.
• ارتقاء تفکر منطقی: تقویت تفکر منطقی و انتقادی افراد می‌تواند به کاهش اعتقاد به تئوری‌های توطئه کمک کند. 
• ارتقاء تحصیلات علمی: تشویق به مطالعه منابع علمی، شرکت در دوره‌های آموزشی، و ترغیب به تحقیق در موضوعات مورد علاقه می‌تواند به ارتقای دانش عمومی و بهبود تمایل به پذیرش تئوری‌های توطئه ناعقلانی کمک کند.
• ترویج منابع و رسانه‌های معتبر: اطلاع‌رسانی در مورد روش‌های تشخیص خبرهای جعلی و شواهد مبهم، تشویق به بررسی منابع معتبر و استناد به تحقیقات واقعی می‌تواند افراد را در مقابل تئوری‌های توطئه محافظت کند.
• بحث و گفتگو سازنده: ایجاد بحث و گفتگو سازنده و منطقی با افرادی که به تئوری‌های توطئه اعتقاد دارند، می‌تواند به تبادل دیدگاه و ارائه شواهد و دلایل منطقی کمک کند. (اما باید توجه داشت که در بحث با افرادی که اعتقادات قوی به تئوری‌های توطئه دارند، باید با احترام برخورد کرد.)

معرفی کتاب تئوری های توطئه

توطئه‌ها: تاریخ، گذشته و آینده؛ اثر اندی تامز

در این کتاب، از تئوری‌های مشهور توطئه‌های سیاسی و تاریخی تا تئوری‌های مرتبط با علم و اجتماع  به طور مفصل و جذاب بررسی شده است.

تئوری‌های توطئه: یک راهنمای عملی؛ اثر دنتون

این کتاب به بررسی نحوه شکل‌گیری و انتشار تئوری‌های توطئه می‌پردازد و رویکردهای تحلیلی و منطقی را برای بررسی آنها ارائه می‌دهد. در حقیقت به خوانندگان کمک می‌کند تا مسائل پیچیده و مبهم را درک کرده و تحلیل منطقی‌تری از تئوری‌های توطئه داشته باشند.

تئوری‌های توطئه: راهنمای مردم برای دیدگاه منطقی؛ اثر میک پاور

این کتاب به تجزیه و تحلیل روانشناختی و اجتماعی تئوری‌های توطئه می‌پردازد. نویسنده درک علمی و منطقی این تئوری‌ها را تشریح می‌کند و به خوانندگان کمک می‌کند تا ارزیابی کیفیت و صحت این تئوری‌ها را بهتر درک کنند.

تئوری های توطئه و مردمی که آن ها را باور می کنند؛ اثر جوزف ای. اوسینسکی:

این کتاب، تئوری توطئه را در عرصه‌ها و حوزه‌های گوناگون مورد مطالعه و بررسی و تحلیل قرار می‌دهد تا نشان دهد تئوری توطئه دقیقاً چیست و می‌تواند چه تأثیراتی بر زندگی و رفتار و تصمیم‌گیری‌های مردم و سیاست‌گذاری‌های دولت‌ها داشته باشد و چگونه می‌توان آن را ارزیابی کرد و چه عواملی در پروبال‌ گرفتن تئوری‌های توطئه و رواج‌شان دخیل هستند و ایفای نقش می‌کنند.

تئوری های توطئه؛ اثر رابین رمزی

در این کتاب طی 7 مبحث، تئوریهای توطئه بررسی شده است. از دیدگاه نویسنده مهمترین علت گسترش تئوریهای توطئه وجود توطئه واقعی در تاریخ آمریکا است.

مقدمه ای بر تئوری‌های توطئه؛ اثرجون بیفرد

این کتاب به صورت مختصر و مفید به تحلیل تئوری‌های توطئه پرداخته و عواملی را که باعث انتشار آنها می‌شوند، بررسی می‌کند. کتاب به موارد تاریخی و معاصر اشاره می‌کند و به خوانندگان کمک می‌کند تا به دقت و تفکر منطقی به بررسی تئوری‌های توطئه بپردازند.

جمع بندی ای سنج

در این مقاله در مورد تئوری توطئه صحبت شد. تئوری‌های توطئه از دیدگاه روان‌شناسی بیشتر به عنوان باورها و نظرات افرادی با دیدگاه‌های خاص در جامعه مطرح می‌شوند. عواملی مانند عدم اطمینان، احساس عدالت ناکافی، ترس و عدم قدرت تحمل عدم قطعیت می‌توانند به تشدید این باورها و تمایل افراد به پذیرش تئوری‌های توطئه کمک کنند.

با درک عوامل روانی پشت این باورها، می‌توان به طور فعال با این باورها برخورد کرده و افراد را به طور احساسی و ذهنی پشتیبانی کرد. در هر صورت، مهم است که دارای یک معیار منطقی و علمی برای ارزیابی ادعاها و شواهد باشیم و به تحقیقات و ارزیابی دقیق بپردازیم.

شما تا چه حد تئوری های توطئه را قبول دارید؟ لطفاً دلایل و نظرات ارزشمند خودتان را با ما به اشتراک بگذارید.

سوالات متداول