روانشناسی رشد چیست | نظریه‌ و کاربردها

انسان در طول زندگی خود فرایندهای زیادی را برای تکامل طی می‌کند، این فرایند تکامل با توجه به شرایط هر فرد می‌تواند متفاوت باشد. در زندگی، همواره ما با تغییراتی روبه‌رو هستیم و روانشناسی رشد به چرایی و چگونگی این تغییرات می‌پردازد.

با استفاده از مباحث روانشناسی رشد می‌توانید برای پذیرش این تغییرات آماده شوید.

روانشناسی رشد برای والدین هم بسیار مهم است تا بتوانند با شیوه اصولی و صحیح، به تربیت و آموزش فرزند خود بپردازند، در این نوشتار از ای سنج به صورت جامع، روانشناسی رشد را بررسی می‌کنیم.

روانشناسی رشد چیست؟

روانشناسی رشد (Developmental Psychology) بر فرایند رشد و دگرگونی انسان در طول مسیر زندگی تمرکز دارد و همه جنبه‌های رشد اعم از رشد فیزیکی، عاطفی، شناختی و اجتماعی را بررسی می‌کند.

مباحثی که روانشناسی رشد آن‌ها را بررسی می‌کند شامل موارد زیر است:

1. رشد شناختی در زندگی: به کودکان و بزرگسالان در تقویت مهارت‌های تفکر، حل مسئله و یادگیری کمک می‌کند.
2. چالش‌های رشد و ناتوانی‌های یادگیری: در طول زندگی ممکن است که با چالش‌های یادگیری مواجه شویم که برای رفع آن، روانشناسی رشد موثر است.
3. رشد عاطفی: روانشناسان رشد می‌توانند به کودکان و بزرگسالان در درک و مدیریت احساسات خود کمک کنند. آنها همچنین می‌توانند در درمان مشکلات عاطفی هم موثر باشند.
4. به دست آوردن مهارت‌‌های زبانی: یکی دیگر از مواردی که روانشناسی رشد در رفع آن موثر است، رفع مشکلات مربوط به یادگیری زبان است.
5. استدلال اخلاقی: روانشناسان رشد می‌توانند به کودکان و بزرگسالان در درک مفاهیم اخلاقی و تصمیم‌گیری اخلاقی کمک کنند.
6. رشد مهارت‌های حرکتی: این روانشناسی می‌تواند به کودکانی که در رشد مهارت‌های حرکتی خود مشکل دارند کمک کند، همینطور برای بهبود آسیب‌های جسمی بزرگسالان مفید است.

بررسی تفاوت روانشناسی تحولی و رشد

در روانشناسی کودکان، رشد و تحول دو مفهوم کلیدی بوده که با هم مرتبط هستند، اما تفاوت‌های ظریفی نیز دارند. رشد یک فرآیند پیوسته و تدریجی است که از بدو تولد تا بزرگسالی رخ می‌دهد. منظور از رشد، افزایش اندازه‌هایی مانند قد و وزن است.

تحول به معنی تغییرات کیفی انسان است. این تغییرات به ظرفیت‌های روانی، شناختی، عاطفی و اجتماعی انسان اشاره دارد. تحول یک فرآیند پیچیده و غیرخطی است که تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند ژنتیک، محیط، تجربیات و آموزش قرار می‌گیرد.

کاربرد روانشناسی رشد در زندگی

روانشناسی رشد در جنبه‌های مختلف زندگی تاثیرگذار است و می‌توانیم این اثرگذاری را در موارد زیر جمع‌بندی کنیم:

• تربیت فرزند: روانشناسی رشد می‌تواند به والدین کمک کند تا مراحل رشد و تحول کودکان را درک کرده و نیازهای آن‌ها را در هر مرحله برآورده کنند. این علم به والدین در انتخاب روش‌های تربیتی مناسب برای کودکان خود نیز کمک می‌کند.
• آموزش: روانشناسی رشد می‌تواند به معلمان هم مفید است و می‌توانند روش‌های آموزشی مناسب برای هر دانش‌آموزان را طراحی کنند.
• سلامت روان: متخصصان سلامت روان با استفاده از آموزه‌های روانشاسی رشد اختلالات رشد و مشکلات عاطفی و رفتاری کودکان و بزرگسالان را تشخیص و درمان می‌کنند.
• سیاست‌گذاری: روانشناسی رشد می‌تواند به سیاست‌گذاران کمک کند تا برنامه‌ها و خدمات مناسب برای افراد در مراحل مختلف زندگی طراحی کنند. این علم همچنین به سیاست‌گذاران در درک مسائل اجتماعی مانند فقر، جرم و خشونت کمک می‌کند.
• زندگی شخصی: یکی دیگر از کاربردهای روانشاسی رشد مربوط به ارتقای کیفیت روابط است.

تئوری‌های روانشناسی رشد

روانشناسان رشد برای توصیف و تبیین چگونگی و چرایی رشد انسان از نظریه‌های مختلفی استفاده می‌کنند. هر یک از این نظریه‌ها به یک جنبه خاص از رشد می‌پردازد و می‌تواند به ما در درک بهتر این فرآیند پیچیده کمک کند.

در اینجا به معرفی چند نمونه از مهم‌ترین نظریه‌های روانشناسی رشد می‌پردازیم:

• نظریه رشد شناختی پیاژه: این نظریه به رشد تفکر و هوش در کودکان می‌پردازد. پیاژه معتقد بود که کودکان از طریق فعالیت و تعامل با محیط خود یاد می‌گیرند و تفکر خود را رشد می‌دهند.
• نظریه دلبستگی بالبی: نظریه بالبی به اهمیت رابطه بین کودک و مراقبین او در رشد عاطفی و اجتماعی کودک را بررسی می‌کند. بالبی بررسی کرده است که کودکان برای رشد سالم به یک رابطه عاطفی امن و پایدار با والدین خود نیاز دارند.
• نظریه رشد روانی اجتماعی اریکسون: این نظریه  رشد شخصیت و هویت در طول زندگی را مورد بحث قرار داده است و از مراحل رشد انسان در طول زندگی و چالش‌های آن، صحبت شده است.
• نظریه رشد اجتماعی-فرهنگی ویگوتسکی: بیان تاثیرات فرهنگ و اجتماع در رشد انسان، در این نظریه مورد بررسی قرار گرفته است، ویگوتسکی معتقد بود که کودکان در زمینه تعاملات اجتماعی و با کمک دیگران به طور موثرتر یاد می‌گیرند و رشد می‌کنند.

مراحل رشد انسان از تولید تا پیری

در روانشناسی رشد، مراحل مختلف تکامل انسان بررسی می‌شود و همچنین نحوه عبور از چالش‌های این مسیر نیز بررسی خواهد شد. با استفاده از روانشناسی رشد می‌توانید این مراحل را به صورت اصولی پشت سر بگذارید، در ادامه به بررسی هر کدام از این مراحل می‌پردازیم:

دوره قبل از تولد و روانشناسی رشد

دوره قبل از تولد، مرحله‌ای مهم و حساس در رشد انسان است. در این دوره، اندام‌ها و سیستم‌های بدن جنین به طور سریع رشد می‌کنند و مغز او نیز توسعه می‌یابد. روانشناسان رشد به چگونگی رشد جنین در دوره قبل از تولد نیز توجه می‌کنند، این مسائل شامل موارد زیر است:

• بررسی رفلکس‌های اولیه قبل از تولد
• بررسی و توجه به واکنش‌های جنین به محرک‌های درون رحم
• احساسات قابل تشخیص جنین قبل از تولد

روانشناسان رشد همچنین به بررسی مشکلاتی می‌پردازند که ممکن است بر رشد جنین تاثیر بگذارند. برخی از این مشکلات شامل موارد زیر هستند:

• سندرم داون
• مصرف مواد مخدر توسط مادر
• بیماری‌های ارثی

مطالعات روانشناسان رشد در مورد دوره قبل از تولد می‌تواند به ما در درک بهتر رشد انسان و یافتن راه‌هایی برای بهبود سلامت و رفاه کودکان کمک کند.

دوران کودکی میانی: دنیای جدیدی از تجربیات

دوران کودکی میانی، مرحله‌ای پر از تغییرات و تحولات است که معمولاً از 6 سالگی تا 12 سالگی را شامل می‌شود.

در این دوران، کودکان با بلوغ جسمانی و تغییرات هورمونی روبرو می‌شوند که می‌تواند بر رفتار و احساسات آنها تاثیر بگذارد. علاوه بر این، اهمیت تأثیرات اجتماعی در این دوران افزایش می‌یابد.

کودکان با ورود به مدرسه و ایجاد دوستی با همسالان خود، بیشتر در معرض تأثیرات اجتماعی قرار می‌گیرند. در این دوران، کودکان به دنبال درک جایگاه خود در جهان هستند. آنها با ایجاد دوستی، نشان دادن شایستگی از طریق تکالیف مدرسه و ایجاد حس منحصربه‌فرد بودن، وجود و تاثیرگذاری خود در جهان هستی را درک می‌کنند.

برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های دوران کودکی میانی عبارتند از:

• بلوغ جسمانی: در این دوران رشد سریعی را تجربه می‌کنند و اندام ها و سیستم‌های بدن آن‌ها کامل‌تر می‌شود.
• توسعه شناختی: کودک مهارت‌های تفکر و حل مسئله خود را بهبود می‌بخشد و توانایی یادگیری اطلاعات جدید را پیدا می‌کنند.
• توسعه عاطفی: کودکان در این دوران با احساسات پیچیده‌تر روبرو می‌شوند و یاد می‌گیرند که با احساسات خود چگونه برخورد کنند.
• توسعه اجتماعی: کودکان اهمیت دوستی و همکاری را یاد می‌گیرند و مهارت‌های اجتماعی خود را بهبود می‌بخشند.

والدین و مربیان می‌توانند با فهم ویژگی‌های این دوران و نیازهای کودکان در این مرحله، به آنها در رشد و پیشرفت خود کمک کنند.

بلوغ: گذر از کودکی به بزرگسالی

بلوغ دوران گذار از کودکی به بزرگسالی است که با تغییرات جسمانی، روانی و اجتماعی متعددی همراه است. این دوران معمولاً از 11 تا 18 سالگی طول می‌کشد و می‌تواند برای نوجوانان و خانواده‌های آنها دوران چالش برانگیزی باشد.

تغییرات جسمانی بلوغ شامل رشد سریع قد و وزن، تغییرات صوتی، رشد موهای زائد و تغییرات در اندام‌های جنسی است. تغییرات روانی بلوغ شامل تغییرات خلقی، افزایش استقلال طلبی و شروع تفکر انتزاعی است.

تغییرات اجتماعی بلوغ شامل افزایش اهمیت دوستان و همسالان، شروع روابط عاطفی و انتخاب شغل و مسیر زندگی است. اریک اریکسون، روانشناس رشد، معتقد بود که بلوغ دوران مهمی برای شکل گیری هویت است.

او معتقد بود که نوجوانان در این دوران به دنبال پاسخ به این سوال هستند که "چه کسی هستم؟"

نوجوانان در این دوران با چالش های متعددی روبرو می‌شوند که می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• بلوغ و تغییرات جسمانی آن
• آشفتگی عاطفی و خلقی
• فشار اجتماعی برای همرنگی با دوستان
• انتخاب درس و شغل
• روابط عاطفی

روانشناسان رشد می‌توانند به نوجوانان در مواجهه با این چالش‌ها کمک کنند. آن‌ها می‌توانند به نوجوانان در درک تغییرات خود و محیط اطراف خود کمک کرده و مهارت‌های مقابله با مشکلات را به آنها آموزش دهند.

بلوغ زودرس: آغاز زودهنگام تغییرات

بلوغ زودرس به شروعی غیر طبیعی و زودهنگام بلوغ اشاره دارد که معمولاً قبل از 8 سالگی در دختران و 9 سالگی در پسران رخ می‌دهد.

این عارضه می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد که شامل موارد زیر است:

1. اختلالات هورمونی
2. مشکلات ژنتیکی
3. عفونت‌ها
4. نقایص مادرزادی
5. قرار گیری در معرض هورمون‌های جنسی خارجی

بلوغ زودرس می‌تواند عوارض متعددی برای کودکان داشته باشد که شامل موارد زیر است:

• مشکلات رشد
• مشکلات عاطفی و اجتماعی
• کاهش اعتماد به نفس
• مشکلات در روابط با همسالان

تشخیص و درمان بلوغ زودرس بسیار مهم است. درمان معمولاً شامل داروهایی است که رشد هورمونی را به تأخیر می‌اندازند. در صورت درمان مناسب، بیشتر کودکان مبتلا به بلوغ زودرس رشد و توسعه طبیعی خواهند داشت.

در صورت مواجه با بلوغ زودرس در فرزندان خود، توجه به نکات زیر، الزامی است:

• ارائه اطلاعات و آموزش در مورد بلوغ زودرس
• حمایت عاطفی و اجتماعی
• درمان مشکلات عاطفی و اجتماعی
• کمک به کودکان در مقابله با چالش‌های بلوغ زودرس

میانسالی: یافتن هدف و معنا برای زندگی

میانسالی مرحله‌ای از زندگی است که معمولاً از 40 تا 65 سالگی طول می‌کشد. در این مرحله از زندگی، افراد معمولاً به دنبال یافتن هدف و معنا در زندگی خود هستند.

آنها ممکن است به مسائلی مانند موارد زیر فکر کنند:

• چه چیزی در زندگی برای من مهم است؟
• چه می‌خواهم به دست بیاورم؟
• چگونه می‌توانم به جامعه خود کمک کنم؟

افراد در این قسمت از زندگی معمولاً در زمینه‌های مختلفی از زندگی خود به دنبال رشد و پیشرفت هستند. آن‌ها ممکن است به دنبال یادگیری مهارت‌های جدید، تغییر شغل یا شروع یک کسب و کار جدید باشند.

میانسالان همچنین به دنبال تقویت روابط خود با خانواده و دوستان خود بوده به دنبال راه‌هایی برای گذراندن وقت بیشتر با نوه‌های خود یا مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی هستند.

دوران پیری: گذر به سوی سال‌های پایانی زندگی

پیری و کهنسالی مرحله‌ای از زندگی است که معمولاً از 65 سالگی به بالا را شامل می‌شود.در این مرحله از زندگی، افراد معمولاً با تغییرات متعددی جسمانی، روانی و اجتماعی روبرو می‌شوند.

تغییرات جسمانی دوران پیری

• کاهش قدرت و استقامت
• کاهش بینایی و شنوایی
• افزایش احتمال بیماری‌های مزمن

تغییرات روحی و روانی 

• کاهش حافظه و تمرکز
• تغییرات خلقی
• احساس تنهایی و انزوا

تغییرات اجتماعی کهنسالی

• بازنشستگی
• مرگ همسر و دوستان
• کاهش ارتباط با خانواده و دوستان

سوالات مهم در روانشناسی رشد

در روانشناسی رشد همواره سوالات و دغدغه‌های مهمی بررسی می‌شود که شامل موارد زیر است:

تداوم در برابر ناپیوستگی

یکی از مسائل اساسی در روانشناسی رشد، بحث پیوستگی در مقابل ناپیوستگی در تحول انسان است. این پرسش مطرح می‌شود که آیا تغییرات در انسان به تدریج و گام به گام اتفاق می‌افتند یا ناگهانی و جهشی رخ می‌دهند؟

نظریه‌های پیوستگی

برخی نظریه‌ها بر پیوستگی رشد و تحول انسان تأکید می‌کنند. این نظریه‌ها معتقدند که رشد یک فرایند تدریجی و مداوم است که از بدو تولد تا مرگ ادامه دارد. برخی از این نظریه‌ها عبارتند از:

• نظریه روانکاوی فروید: طبق این نظریه، فرایند رشد انسان به صورت پیوسته است و دوران کودکی نقش مهمی در فرایند رشد ایفا می‌کند.
• نظریه رفتارگرایی: طرفداران این نظریه معتقد هستند که رشد انسان در نتیجه یادگیری و تعمل با محیط رخ می‌دهد.

نظریه‌های ناپیوستگی رشد

برخی دیگر از نظریه‌ها بر ناپیوستگی رشد و تحول انسان تأکید دارد. این نظریه‌ها معتقدند که رشد یک فرایند مرحله‌ای است که در هر مرحله تغییرات چشمگیری در فرد رخ می‌دهد. برخی از این نظریه‌ها عبارتند از:

• نظریه پیاژه: طبق این نظریه، رشد انسان در 4 مرحله و در هر مرحله، تفکر خاصی به دست می‌آید.
• نظریه کولبرگ: رشد اخلاقی در 3 مرحله رخ می‌دهد و استدلال اخلاقی در هر مرحله، متفاوت است.

طبیعت در مقابل تربیت

  یکی دیگر از سوالات مهم در روانشناسی رشد مربوط به این موضوع است که آیا رشد انسان توسط محیط انجام می‌شود یا نتیجه ژنتیک است؟

برخی معتقدند که روان انسان تا حد زیادی توسط ژنتیک و عوامل زیستی تعیین می‌شود. این دیدگاه به شواهدی مانند شباهت بین دوقلوها حتی در صورت تربیت در محیط‌های مختلف اشاره می‌کند. برخی دیگر معتقدند که محیط نقش مهمی در شکل‌گیری روان انسان دارد.

در حال حاضر، هیچ یک از دو دیدگاه طبیعت و تربیت به طور کامل و مجزا به اثبات نرسیده‌اند. به نظر می‌رسد که روان انسان نتیجه تعامل پیچیده‌ای بین عوامل ژنتیکی و محیطی باشد. هر دو این عوامل نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت و رفتار انسان دارند.

ثبات در برابر تغییر

طرفداران نظریه ثبات بر این باور هستند که ویژگی‌های انسان از تولد تا مرگ به صورت ثابت است، ولی طبق نظریه تغییر، شخصیت انسان همواره در تعامل با محیط و افراد، متغیر است.

چه زمانی به روانشناس رشد مراجعه کنیم؟

غالبا همه افراد دوران رشد یکسانی را طی می‌کنند ولی ممکن است که برای برخی از افراد، این موضوع صدق نکند، به عنوان مثال کودک باید بین 9 تا 15 ماهگی، توانایی راه رفتن را به دست آورد، اگر این توانایی برای فرزند شما به وجود نیامد، روانشناس رشد می‌تواند در این زمینه به شما کمک کند.

سخن نهایی

آگاهی کامل از روانشناسی رشد برای والدین بسیار مهم است تا از فرایند رشد فرزندان خود، اطلاع داشته باشند، این آگاهی باعث می‌شود تا رشد کودک به صورت اصولی طی شود. در این نوشتار از ای سنج، انواع نظریه‌های رشد و مراحل رشد انسان از تولد تا پیری را بررسی کردیم.

روانشناسی رشد می‌تواند مسیر تغییرات و رشد برای همه افراد هموار کند و به همین دلیل باید این موضوع بسیار جدی گرفته شود.

سوالات متداول