احساس گناه چیست | علل و راه‌های رفع آن

ما در طول زندگی روزمره خود همواره احساسات مختلفی را تجربه می‌کنیم که هر کدام از این احساس‌ها، تاثیر منفی و مثبت بسیاری بر انسان دارد، احساس گناه هم یکی با توجه به جزئیات خود، می‌تواند مانند شمشیر دو لبه عمل کند.

آیا احساس گناه به صورت افراطی را تجربه می‌کنید؟ این احساس، زندگی شما را مختل کرده است؟

در این نوشتار از ای سنج به صورت کامل به بررسی ماهیت این احساس، تاثیر آن بر زندگی و روش‌های رفع این احساس می‌پردازیم.

ماهیت احساس گناه

غالبا احساس گناه به صورت منفی بروز پیدا می‌کند و به دلایل مختلفی مانند احساس شرم و خجالت، باعث می‌شود تا خود را سرزنش کنیم.

احساس گناه می‌تواند یک احساس طبیعی در انسان باشد و آن هم در زمانی است که ما به دیگران آسیب می‌زنیم و یا وظیایف خود را به درستی انجام نمی‌دهیم.

همانطور که اشاره کردیم احساس گناه می‌تواند عملکرد مثبت و یا منفی داشته باشد که در قسمت بعدی، این این موضوع را بیشتر بررسی می‌کنیم.

روانشناسی احساس گناه

فروید معتقد بود که روان انسان شامل سه بخش ناخودآگاه، ایگو و وجدان است. این سه بخش در تعامل با یکدیگر، عملکرد انسان را مدیریت می‌کند.

خود یا ایگو بخشی از ذهن است که مسئول هویت، آگاهی و تصمیم‌گیری است. نهاد بخشی از ذهن است که شامل غرایز و تکانه‌های اولیه است. سوپرایگو بخشی از ذهن است که مسئول اخلاقیات و وجدان است.

خود از سوپرایگو برای کنترل نهاد استفاده می‌کند. سوپرایگو با استفاده از احساس گناه، خود را از انجام اعمالی که غیر اخلاقی یا غیرقابل قبول هستند، باز می‌دارد.

تضاد بین نهاد و وجدان می‌تواند منجر به احساس گناه شود. نهاد به دنبال لذت فوری است، در حالی که وجدان به دنبال انجام کار درست است. این تضاد می‌تواند منجر به تردید، اضطراب و احساس گناه شود.

خود باید راهی برای تعادل بین نهاد و وجدان پیدا کند. خود باید به نیازهای نهاد توجه کند، اما نباید اجازه دهد که نهاد کنترل آن را به دست بگیرد. خود همچنین باید از اصول اخلاقی وجدان پیروی کند، اما نباید آنقدر سختگیر باشد که منجر به احساس گناه و اضطراب شود.

نحوه شکل‌گیری احساس گناه در انسان

احساس گناه یک احساس پیچیده است که می‌تواند از منابع مختلف ناشی شود. عوامل متعددی در شکل‌گیری این احساس نقش دارند:

1. تجربیات دوران کودکی

• تربیت سختگیرانه: اگر در کودکی به طور مداوم مورد انتقاد یا تنبیه قرار گرفته باشید، ممکن است بیشتر مستعد احساس گناه باشید.
• الگوهای رفتاری والدین: اگر والدین شما به طور مداوم احساس گناه را در شما القا می‌کردند، ممکن است این الگو را در زندگی خود تکرار کنید.
• تجربیات آسیب‌زا: اگر در دوران کودکی تجربیات آسیب‌زایی مانند سوء استفاده یا غفلت را تجربه کرده‌اید، بیشتر مستعد احساس گناه هستید.

2. باورها و ارزش‌ها

ارزش‌های شخصی: اگر ارزش و باورهای داشته باشید، در صورت عدم انطباق با آنها، بیشتر احساس گناه می‌کنید.

3. عوامل روان‌شناختی

• کمال‌گرایی: افراد کمال‌گرا دائماً خود را به خاطر اشتباهاتتان سرزنش می‌کنند و این سرزنش، باعث بروز احساس گناه بیشتری می‌شود.
• اضطراب: افراد مضطرب بیشتر از حد معمول احساس گناه می‌کنند، حتی در مورد مسائل جزئی.
• افسردگی: افراد افسرده ممکن است به دلیل احساس بی‌ارزشی یا ناامیدی، احساس گناه کنند.

4. عوامل اجتماعی

• انتظارات دیگران: اگر احساس کنید که انتظارات دیگران را برآورده نمی‌کنید، ممکن است احساس گناه کنید.
• فشار همسالان: اگر تحت فشار همسالان هستید که کارهایی را انجام دهید که می‌دانید اشتباه است، باعث افزایش بیشتر احساس گناه بر روی خود می‌شوید.
• هنجارهای اجتماعی: هنجارهای اجتماعی می‌توانند بر احساس گناه افراد در مورد مسائلی مانند روابط جنسی و مصرف مواد مخدر تأثیر بگذارند.

کارکردهای مثبت و منفی احساس گناه

احساس گناه می‌تواند کارکردهای مثبتی داشته باشد. این حس می‌تواند به عنوان یک انگیزه قوی برای:

• عذرخواهی: فرد را به پذیرش اشتباه و عذرخواهی از فردی که به او آسیب رسانده است، ترغیب می‌کند.
• تصحیح اشتباه: انگیزه‌ای برای جبران اشتباه و تلاش برای اصلاح آن ایجاد می‌کند.
• جبران اشتباه: فرد را به جبران خسارات و آسیب‌های وارد شده به دیگران وامی‌دارد.
• رفتار مسئولانه: باعث می‌شود فرد در آینده با دقت و مسئولیت بیشتری رفتار کند.

کارکردهای مثبت احساس گناه به حفظ پیوندهای اجتماعی و جلوگیری از آسیب رساندن به دیگران کمک می‌کند.

اما در مقابل، احساس گناه بیش از حد می‌تواند منجر به تبعات منفی شود:

• اضطراب: احساس گناه مداوم می‌تواند منجر به اضطراب و نگرانی دائمی شود.
• وسواس: فرد ممکن است به طور وسواس‌گونه به اشتباهات خود فکر کند و به دنبال راه‌هایی برای جبران آنها باشد.
• افسردگی: احساس گناه مداوم منجر به افسردگی و احساس ناامیدی می‌شود.
• کاهش عزت نفس: عزت نفس فرد را پایین ‌می‌آورد و باعث می‌شود که او احساس بی‌ارزش بودن کند.
• مشکلات رفتاری: منجر به مشکلاتی مانند انزوا، سوء مصرف مواد و خودآزاری خواهد شد.

زمانی که احساس گناه بیش از حد باشد و در همه موقعیت‌ها فرد خودش را سرزنش کند، لازم است برای حل آن اقدام کند.

علت‌های ایجاد احساس گناه

احساس گناه علل مختلفی دارد که می‌توان آنها را به دو دسته کلی درونی و بیرونی تقسیم کرد:

علل درونی احساس گناه

1. وجدان اخلاقی: وجدان اخلاقی ما به ما می‌گوید که چه کارهایی درست و چه کارهایی غلط هستند. زمانی که کاری خلاف وجدان خود انجام می‌دهیم، احساس گناه می‌کنیم.
2. ارزش‌ها و باورها: ارزش‌ها و باورهای ما نیز نقشی مهم در احساس گناه دارند. اگر کاری خلاف ارزش‌ها و باورهای خود انجام می‌دهیم، احساس گناه می‌کنیم.
3. انتظارات خود: گاهی اوقات انتظارات ما از خودمان بیش از حد بالا است، در صورتی که به این انتظارات نمی‌رسیم، احساس گناه می‌کنیم.
4. کمال‌گرایی: افراد کمال‌گرا غالباً به دلیل اینکه به ‌اندازه کافی خوب نیستند، خود را سرزنش می‌کنند و احساس گناه می‌کنند.

علل بیرونی ایجاد احساس گناه

1. انتظارات دیگران: گاهی اوقات دیگران از ما انتظاراتی دارند که با ارزش‌ها و باورهای ما همخوانی ندارد.
2. فشار اجتماعی: فشار اجتماعی می‌تواند باعث شود که ما کارهایی را انجام دهیم که به آنها اعتقادی نداریم.
3. ترس از مجازات: ترس از مجازات شدن توسط دیگران یا خداوند می‌تواند باعث ایجاد احساس گناه شود.
4. تجربیات ناخوشایند کودکی: تجربیات ناخوشایند کودکی مانند مورد آزار و اذیت قرار گرفتن یا طرد شدن می‌تواند منجر به احساس گناه در بزرگسالی شود.

در برخی موارد، احساس گناه می‌تواند بدون دلیل مشخصی ایجاد شود. این نوع احساس گناه می‌تواند ناشی از عوامل بیولوژیکی یا روانی باشد.

به یاد داشته باشید که احساس گناه یک احساس طبیعی است. همه افراد در طول زندگی خود این حس را تجربه می‌کنند. اما اگر این حس مداوم باشد و زندگی شما را مختل کند، لازم است برای حل آن اقدام کنید.

بررسی انواع احساس گناه

اطلاع از انواع احساس گناه می‌تواند به شما در مدیریت اصولی این احساس کمک کند:

احساس گناه ناسازگار: ریشه، تبعات و راهکارها

احساس گناه ناسازگار نوعی از احساس گناه است که بر خلاف احساس گناه سالم، تاثیرات منفی بر زندگی فرد می‌گذارد. این نوع احساس گناه می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• احساس گناه مزمن: احساس گناهی که مداوم و پایدار است و به راحتی از بین نمی‌رود.
• احساس گناه مرتبط با شرم: احساس گناهی که با احساس شرم و بی‌ارزشی همراه است.
• احساس گناه در مورد چیزهایی که خارج از کنترل فرد هستند: احساس گناهی که در مورد اتفاقاتی که فرد هیچ کنترلی بر آنها نداشته، ایجاد می‌شود.

تبعات احساس گناه ناسازگار

• مشکلات سلامت روان: احساس گناه ناسازگار می‌تواند منجر به مشکلاتی مانند اضطراب، افسردگی، وسواس و PTSD شود.
• مشکلات در روابط: باعث ایجاد مشکلاتی در روابط فرد با دیگران می‌شود.
• مشکلاتی در عزت نفس: احساس گناه ناسازگار عزت نفس فرد را پایین ‌می‌آورد و باعث می‌شود که او احساس بی‌ارزش بودن کند.
• مشکلات جسمی: منجر به مشکلاتی مانند سردرد، مشکلات گوارشی و اختلالات خواب خواهد شد.

احساس گناه سازگار

احساس گناه سازگار یا طرفدار اجتماع نوعی از احساس گناه است که تاثیرات مثبتی بر زندگی فرد می‌گذارد. این نوع احساس گناه به فرد کمک می‌کند تا:

• به اشتباهات خود پی ببرد: فرد با احساس گناه سازگار متوجه می‌شود که مرتکب اشتباهی شده است.
• مسئولیت اشتباهات خود را بپذیرد: به فرد انگیزه می‌دهد تا مسئولیت اشتباهات خود را بر عهده بگیرد.
• برای جبران اشتباهات خود تلاش کند: شخص تا برای جبران اشتباهات خود تلاش می‌کند.
• روابط خود را ترمیم کند: فرد تا روابط خود را با دیگران ترمیم می‌کند.

نتایج وجود احساس گناه سازگار

• افزایش عزت نفس: جبران اشتباهات و ترمیم روابط می‌تواند عزت نفس فرد را افزایش دهد.
• ارتقای سلامت روان: احساس گناه سازگار می‌تواند به فرد کمک کند تا با اشتباهات خود کنار بیاید و سلامت روان خود را ارتقا دهد.
• ایجاد روابط سالم: احساس گناه سازگار به فرد کمک می‌کند تا روابط سالم‌تر و قوی‌تر با دیگران ایجاد کند.

احساس گناه واکنشی

گناه واکنشی نوعی از احساس گناه است که در واکنش به نقض باورها، عقاید و هنجارهای شخصی یا اجتماعی ایجاد می‌شود. این نوع احساس گناه می‌تواند به دلیل انجام یک عمل غیراخلاقی، نادرست یا خلاف عرف جامعه ایجاد شود. این احساس گناه شامل موارد زیر است:

• احساس پشیمانی: از انجام عمل خود پشیمان است و به دنبال جبران آن است.
• احساس شرم: شخص از قضاوت شدن توسط دیگران خجالت می‌کشد.
• ترس از مجازات: از مجازات شدن توسط دیگران یا خداوند می‌ترسد.
• کاهش عزت نفس: فرد احساس بی‌ارزش بودن می‌کند.

احساس گناه پیش‌بینی‌کننده

گناه پیش‌بینی‌کننده نوعی از احساس گناه است که قبل از انجام یک عمل به دلیل پیش‌بینی پیامدهای منفی آن عمل ایجاد می‌شود. این نوع احساس گناه می‌تواند به دلیل ترس از آسیب رساندن به دیگران، نقض باورها و عقاید شخصی یا تخطی از هنجارهای اجتماعی ایجاد شود. احساس گناه پیش‌بینی نشده تبعات زیر را در پی دارد:

• احساس تردید: شخص در انجام عمل مورد نظر تردید دارد.
• ترس از عواقب: از عواقب منفی عمل خود می‌ترسد.
• اضطراب و نگرانی: فرد قبل از انجام عمل احساس اضطراب و نگرانی می‌کند.
• احساس مسئولیت: احساس مسئولیت در قبال پیامدهای عمل خود دارد.

احساس گناه وجودی

گناه وجودی نوعی از احساس گناه است که پیچیده‌تر از سایر انواع گناه است. این نوع احساس گناه می‌تواند ناشی از موارد زیر باشد:

• احساس بی‌عدالتی: احساس گناه در قبال بی‌عدالتی‌ها و ناعادلانه بودن جهان هستی
• مسئولیت‌پذیری: احساس گناه در قبال تأثیر منفی که ممکن است شخص در زندگی دیگران داشته باشد
• معنای زندگی: تردید در مورد معنای زندگی و هدف از وجود
• مرگ: ترس از مرگ و نیستی

ویژگی‌های گناه وجودی

• احساس پوچی: فرد احساس پوچی و بی‌معنی بودن زندگی می‌کند.
• اضطراب و نگرانی: در مورد معنای زندگی و هدف از وجود خود احساس اضطراب و نگرانی می‌کند.
• احساس تنهایی: احساس تنهایی و انزوا می‌کند.
• احساس گناه عمیق: فرد احساس گناه عمیقی نسبت به وجود خود دارد.

احساس گناه بازمانده

برای اینکه این احساس گناه را بهتر درک کنید به مثال‌های زیر توجه کنید:

• فردی که از یک تصادف یا درگیری جان سالم به در می‌برد، در حالی که دیگران جان خود را از دست می‌دهند، ممکن است احساس گناه بازماندگان را تجربه کند، حتی اگر مسئول مرگ دیگران نباشد.
• پدر و مادری که فرزند خود را از دست می‌دهند، ممکن است احساس گناه کنند.
• فردی که از یک بیماری نجات پیدا می‌کند، در حالی که دیگران جان خود را از دست می‌دهند، ممکن است احساس گناه کند.

رابطه عذاب وجدان و احساس گناه

ممکن است که در طول زندگی، دچار عذاب وجدان شویم این احساس بدون دلیل است. عذاب وجدان بی‌دلیل می‌تواند باعث بروز احساس گناه شود. در بعضی از بیماری‌های روحی، عذاب وجدان و احساس گناه، رخ می‌دهد.

اگر در زندگی خود، شکست‌های متعددی را تجربه کرده باشیم و حتی اگر در کنترل ما نباشد، عذاب وجدان را تجربه خواهیم کرد.

احساس گناه و تروما

این نوع احساس گناه می‌تواند ناشی از باورهای مختلفی باشد، از جمله:

• باور به اینکه می‌توانستید یا باید کاری متفاوت انجام می‌دادید تا از وقوع رویداد آسیب‌زا جلوگیری کنید.
•  شما به نوعی مسئول رویداد آسیب‌زا هستید.
• معتقد به اینکه شما به اندازه کافی قوی یا خوب نیستید.

علائم احساس گناه مرتبط با تروما می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

1. احساس پشیمانی و شرمساری
2. خودسرزنشی
3. افکار منفی در مورد خود
4. احساس انزوا و تنهایی
5. مشکلات خواب و تمرکز
6. احساس اضطراب و افسردگی

راه‌های رفع احساس گناه منفی

با توجه به شدت احساس گناه و شرایط فرد، راه‌های درمان متفاوتی هم انجام می‌شود که به هر کدام از این روش‌ها اشاره می‌کنیم:

دارودرمانی برای احساس گناه

در برخی موارد، پزشک ممکن است برای کمک به شما در کنار آمدن با علائم ناشی از احساس گناه، دارو تجویز کند. این داروها می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

• داروهای ضد افسردگی: این داروها می‌توانند به بهبود خلق و خو و کاهش علائمی مانند اضطراب، افسردگی و بی‌خوابی کمک کنند.
• داروهای ضد اضطراب: این داروها می‌توانند به کاهش علائم اضطراب و تنش کمک کنند.

انتخاب نوع دارو به عوامل مختلفی مانند شدت علائم، وضعیت سلامت روان و سایر داروهایی که مصرف می‌کنید، بستگی دارد.

درمان شناختی-رفتاری (CBT) برای احساس گناه

درمان شناختی-رفتاری (CBT) یک روش درمانی مؤثر برای کاهش احساس گناه است. این نوع درمان به شما کمک می‌کند تا:

• شناسایی افکار منفی ایجاد کننده احساس گناه
• بررسی واقعیت این احساس
• جایگزینی افکار منفی با مثبت
• یادگیری مهارت مقابله با افکار منفی و احساس گناه

مقابله با احساس گناه مداوم

اگر با احساس گناه مداوم دست و پنجه نرم می‌کنید، می‌توانید با مدیریت برخی از عوامل، تحمل این احساسات دشوار را برای خود آسان‌تر کنید. در ادامه، به برخی از استراتژی‌های مقابله با احساس گناه اشاره می‌کنیم:

1. پذیرش

• احساسات خود را بپذیرید: به جای سرکوب یا انکار احساس گناه خود، آن را بپذیرید و به خودتان اجازه دهید تا آن را احساس کنید.
• خودتان را ببخشید: به یاد داشته باشید که همه اشتباه می‌کنند. به خودتان برای اشتباهاتتان فرصت بخشش بدهید.

2. مسئولیت‌پذیری

• مسئولیت اعمال خود را بپذیرید: اگر کاری کرده‌اید که باعث آسیب به دیگران شده است، مسئولیت آن را بپذیرید و سعی کنید جبران کنید.
• از اشتباهات خود درس بگیرید: از اشتباهات خود درس بگیرید و سعی کنید در آینده آنها را تکرار نکنید.

3. مراقبت از خود

• به خودتان توجه کنید: به اندازه کافی بخوابید، غذای سالم بخورید و به طور منظم ورزش کنید.
• با دیگران صحبت کنید: با یک دوست، اعضای خانواده یا یک متخصص سلامت روان در مورد احساسات خود صحبت کنید.

4. تغییر الگوهای فکری

• افکار منفی خود را به چالش بکشید: به افکاری که باعث ایجاد احساس گناه در شما می‌شوند توجه کنید و آنها را به چالش بکشید.
• روی افکار مثبت تمرکز کنید: روی نقاط قوت و دستاوردهای خود تمرکز کنید.

5. کمک تخصصی

در صورت نیاز، از یک متخصص سلامت روان کمک بگیرید: اگر در مقابله با احساس گناه خود مشکل دارید، از یک متخصص سلامت روان کمک بگیرید.

به یاد داشته باشید که شما تنها نیستید. بسیاری از افراد در طول زندگی خود با احساس گناه دست و پنجه نرم می‌کنند. با پذیرش، مسئولیت‌پذیری، مراقبت از خود، تغییر الگوهای فکری و در صورت نیاز، کمک تخصصی می‌توانید از شر احساس گناه خلاص شوید و زندگی شادتر و سالم‌تری داشته باشید.

تفاوت احساس گناه و شرم

روید معتقد بود که احساس گناه و شرم در دوران کودکی شکل می‌گیرند. احساس گناه زمانی شکل می‌گیرد که کودک قوانین والدین یا جامعه را نقض می‌کند و ترس از مجازات را تجربه می‌کند. شرم زمانی شکل می‌گیرد که کودک احساس نقص یا بی‌ارزشی می‌کند و ترس از طرد شدن را تجربه می‌کند.

فروید بیان کرد که احساس گناه و شرم می‌توانند انگیزه‌های قوی باشند. احساس گناه می‌تواند به فرد کمک کند تا از رفتارهای نادرست خودداری کند. شرم می‌تواند به فرد کمک کند تا رفتار خود را اصلاح کند و به هنجارهای اجتماعی پایبند باشد.

با این حال، فروید معتقد بود که احساس گناه و شرم افراطی می‌توانند مشکل‌ساز باشند. احساس گناه افراطی می‌تواند منجر به اضطراب، افسردگی و خودسرزنشی شود. شرم افراطی می‌تواند منجر به احساس بی‌ارزشی، انزوا و گوشه‌گیری شود.

افراد مستعد برای احساس گناه

در مباحث قبل بیان کردیم که احساس گناه می‌تواند به چه دلایلی ایجاد شود، این احساس در افرادی که دارای اختلال افسردگی، اختلال پس از سانحه و افراد بدون اعتماد به نفس، بیشتر است.

عذاب وجدان افراطی در افراد هم می‌تواند تاثیر زیادی در احساس گناه داشته باشد.

وسواس احساس گناه: زندان ذهنی رنج و عذاب

احساس گناه احساس طبیعی و منطقی در برابر اشتباهات و کارهای غلط است. اما زمانی که این احساس به طور مداوم و افراطی شود، به عنوان یک اختلال روانی به نام "وسواس احساس گناه" شناخته می‌شود.

علائم وسواس احساس گناه

• احساس گناه مداوم و افراطی حتی برای اشتباهات کوچک یا کارهایی که اشتباه نیستند.
• تمرکز مداوم بر اشتباهات گذشته و ناتوانی در بخشش خود.
• ترس از مجازات شدن توسط خدا یا دیگران.
• انجام رفتارهایی برای کاهش احساس گناه مانند استغفار مداوم، خودآزاری یا ....

برای اختلال احساس گناه چه زمانی به متخصص مراجعه کنیم؟

اگر در بازه زمانی یک سال، احساس گناه برطرف نشد و به صورت افراطی پا برجا بود، باید به یک متخصص برای درمان مراجعه کنید، اگر افکاری مانند خودکشی، کابوس‌های شبانه و خواب نامناسب دارید باید خیلی سریع برای درمان اقدام کنید.

سخن نهایی

احساس گناه در جامعه ما بسیار رواج دارد و مهم است که با دلایل ایجاد آن، علائم و راه‌های درمان، آشنایی کاملی داشته باشید. غالبا احساس گناه به دلیل مغایرت رفتار ما با ارزش و باور، به وجود می‌آید. در این نوشتار، راه‌های درمان را بررسی کردیم تا بتوانید بهترین روش درمانی را اتخاذ کنید.

سوالات متداول