درمان خود طرحواره ی معنوی (3-S) چیست؟

در مقاله "طرحواره چیست و چگونه ما را هدایت می کند" تاریخچه و انواع طرحواره را با هم مرور کردیم. در این مقاله می خواهیم یک مفهوم متفاوت و تخصصی دیگر را با هم مرور کنیم. این مفهوم یعنی خود طرحواره معنوی کاربرد درمانی داشته و در مقالات مختلفی مورد استفاده شده است.

خودطرحواره چیست؟

اجازه دهید با شرح اینکه ما چگونه از کلمه طرحواره استفاده می کنیم، شروع کنیم. در روانشناسی شناختی کلمه طرحواره به منظور توصیف یک فرایند ذهنی جهت پردازش سودمند و سازماندهی اطلاعات ورودی استفاده می شود.

مثال عملی

این مثال نمونه ای از یک پردازش طرحواره ای را توصیف می کند. شما در یک بزرگراه مشغول رانندگی هستید و در آینه چراغ چشمک زنی را از عقب می بینید. شما فورا پای خود را از پدال گاز برداشته و آماده ی ترمز گرفتن می شوید. این پاسخ خودمختار نتیجه ی یک طرحواره ی شناختی است که برای رانندگان هنگامی که در آینه عقب چراغ چشمک زن را می بینند دارای معنی است. به سبب داشتن این طرحواره است که راننده لازم نیست توقف کرده و به این فکر کند که این چراغ به چه معنی است و یا اینکه وسیله مورد نظر و راننده آن را شناسایی کند.

دانش، عقاید و تجارب گذشته فرد راجع به چراغ چشمک زن در بزرگراه در حافظه ی بلندمدت او ذخیره شده است و با زنجیره پاسخ های رفتاری و هیجانی وی مرتبط است. گویی چراغ چشمک زن خودبخود باعث می شود پای راننده از پدال گاز برداشته شود، بدون اینکه از تفکر هشیار استفاده کند. و این فرایند به صورت خودکار در عرض کمتر از یک ثانیه اتفاق می افتد. پاسخ خودکار به چراغ چشمک زن با مفهوم خود یا عقاید ذهنی فرد چه ارتباطی دارد؟

ما اطلاعات راجع به خود را نیز به صورت طرحواره ای پردازش می کنیم. این بدین معنی است که مغز ما بازخوردهایی را که با صفات و ظرفیت های ما ارتباط دارند و آنها را از منابع گوناگون در طول عمر گرفته ایم در حافظه نگه می دارد (برای مثال از دیگران، از احساساتمان و از کالبد خود و ...) و این اطلاعات را با فیزیولوژی و هیجان ما به وسیله یک سیستم خود به هم پیوسته و پیچیده ارتباط می دهد. همچنین این سیستم الگوهای خودکار و زنجیره ی اعمال رفتاری را راه می اندازد که به ما کمک می کند تا در موقعیت ها به سرعت واکنش نشان دهیم. بنابراین شخص نیاز ندارد که توقف کرده و فکر کند که چگونه آدمی است و شخصی همچون او در یک موقعیت معین چگونه رفتار می کند؟

در عوض نشانه های محیطی، طرحواره ای را راه می اندازد که باعث فعال شدن زنجیره ی خودکار پاسخ های شناختی، هیجانی و فیزیولوژیک می شود.

برای سنجش طرحواره های خود، می توانید تست طرحواره های یانگ را انجام دهید.

مثال عملی

اگر پت بر اساس تجارب یا دانش پیشین خود اعتقاد داشته باشد که شخص جذاب و محبوبی است، خیره شدن یک غریبه به خود را تحسین قلمداد خواهد کرد. اما اگر او بر این اعتقاد باشد که غیر جذاب و منفور است نگاه یک شخص غریبه را به صورت یک انتقاد تفسیر خواهد نمود. روشن است که حس تحسین نسبت به حس مورد انتقاد قرار گرفتن، افکار و هیجان های متفاوتی را همچون پاسخ های رفتاری مختلف به همراه خواهد داشت.

علاوه بر این پت این خیره شدن را در حافظه ی خود به صورت تاییدی بر اعتقادات قبلی خود رمزگردانی می کند، بنابراین خودطرحواره ی او نسبت به جذاب و محبوب بودن (یا غیرجذاب بودن و منفور بودن) را تقویت می کند که به نوبه خود بر توجه و تفسیر او در موقعیت های آینده وقتی شخصی به وی خیره می شود تاثیر خواهد گذاشت.

در این مثال ساده می بینیم که چگونه یک محرک واحد (خیره شدن- که در واقع ممکن است هیچ ارتباطی به پت نداشته باشد) به صورت کاملا متفاوتی بسته به طرحواره ای که فعال می کنیم، پردازش می شود. همچنین در اینجا می توانیم ببینیم که چگونه یک خودطرحواره می تواند خودش را تقویت کند و با هر فعالیت قویتر شده و بسط پیدا کند.

آیا افراد فقط یک خود طرحواره دارند؟

خیر، ما نه تنها خودطرحواره های گوناگونی را در طول زندگی خود به وجود آورده و فعال می کنیم بلکه هر یک از خودطرحواره ها می تواند در یک موقعیت معین فعال شود. برای مثال، وقتی در محل کار والدین خود باشیم ممکن است خودطرحواره ی فرزندی ما بدون توجه به اینکه 6 ساله باشیم یا 60 ساله فعال شود. در حالیکه در محل کار فرزندمان خودطرحواره ی والدینی فعال خواهد شد.

علاوه بر این خودطرحواره ای که در محل کارمان فعال می شود ممکن است با خودطرحواره ای که در خانه فعال است کاملا متفاوت باشد و خود طرحواره ای که در هنگام یک قرار عشقی فعال می شود با خودطرحواره ای که بعد از ازدواج اکثرا فعال است کاملا بی شباهت باشد.

عوامل تعیین کننده فعال بودن طرحواره ها

خودطرحواره ای که فعال می شود بیشتر از همه در دسترس بوده و راحت تر برانگیخته می شود. در دسترس ترین خودطرحواره، جزیی ترین آنهاست که در یک موقعیت مشخص بیشتر تکرار می شود. در مثال های قبلی، اگر پت تجارب زیادی در موقعیت های مختلف داشته باشد که از باورهای او حمایت کنند که:

او یک شخص جذاب و محبوب است ( یا غیرجذاب و منفور است)

اینکه نگاه یک غریبه به عنوان تایید باورهای او درباره ی خودش ادراک می شود.

بنابراین احساسات و افکار همراه و پاسخ های رفتاری در طول زمان کاملا جزیی تر و دقیق تر می شوند تا جاییکه اکنون نگاه خیره ی یک غریبه به پت به صورت خودکار پاسخ های مربوط را راه می اندازد. اما نگاه فرزند، والدین، رییس یا همسر او ممکن است خودطرحواره های کاملا متفاوتی را فعال کند و در نتیجه افکار، احساسات و پاسخ های رفتاری کاملا متفاوتی را به همراه خواهد داشت.

البته لازم به ذکر است که برخی خودطرحواره ها به سادگی با هم فعال می شوند. در حالیکه برخی دیگر می توانند موقتا یک خودطرحواره ی دیگر را غیرفعال کنند. آیا این بدان معنی است که همه ما چند شخصیتی هستیم؟

خیر، نه به صورت پاتولوژیک. در واقع اکثر اوقات خودطرحواره های چندگانه برای زندگی روزمره ما بسیار مفید هستند. آنها کمک می کنند تا بدون آگاهی هشیار، تصمیمات سریعی بگیریم و با افراد مختلف و موقعیت های گوناگون با روش های مناسب و سازگارانه برخورد کنیم.

خودطرحواره ها ما را راهنمایی می کنند تا به چه چیزهایی توجه کنیم و چگونه اطلاعات ورودی را تفسیر کرده و از آنها استفاده کنیم. در ضمن آنها شناخت های مشخص و زنجیره های اعمال رفتاری را فعال می کنند (که در روانشناسی شناختی، سناریو یا طرح های عملی نامیده می شوند) که به ما کمک می کنند تا با روش های موثرتر به اهدافمان برسیم.

اگر طرحواره ها تا این حد مفید هستند پس مشکل چیست؟

طرحواره ها ممکن است به گونه های مختلفی سبب مشکل شوند. همه ی ما با آسیب هایی که در نحوه ی پردازش کردن اطلاعات در خصوص دیگران با استفاده از طرحواره ها به وجود می آید آشنا هستیم ( برای مثال تصورات قالبی، تعصب، تبعیض)؛ اما معمولا آنها را مضر نمی دانیم. با این وجود طرحواره هایی که ما راجع به خودمان داریم می توانند آسیب زا باشند، بخصوص وقتی که بینش خود را راجع به این واقعیت از دست می دهیم که آنها چیزی بیش از سازه های شناختی ما نیستند.

در گروه S-3 ، ما طرحواره ها را به یک سیستم حمل و نقل بسیار سریع تشبیه می کنیم که ما را سریعا به اهدافمان می رساند، اما زمانی که هشیارانه می نگریم که در چه مسیری در حرکت هستیم ممکن است دریابیم که شیوه های تفکر، احساس کردن و رفتارکردن ما با عالی ترین اهدافمان متناقض است.

مثال عملی

پت سالهاست که روزی یک بسته سیگار مصرف می کند و اکنون قصد ترک کردن آن را دارد با این اعتقاد که اعتیاد به هرگونه ماده تغییر دهنده ی هشیاری برای او و در نهایت برای خانواده و جامعه ای که در آن زندگی می کند مضر است. اما او احتمالا یک خود طرحواره ی گسترده و کاملا تثبیت شده راجع به این موضوع که « من یک سیگاری هستم» یا « من یک معتاد هستم» خواهد داشت. این خودطرحواره سناریوهای شناختی پیچیده و زنجیره های رفتاری را که به صورت خودکار منجر به سیگار کشیدن بیشتر خواهد شد به همراه خواهد داشت. حتی با کمک درمان جایگزین نیکوتین بازهم او ممکن است دریابد که هنوز میل به سیگار کشیدن دارد و قادر به ترک سیگار نیست.

عدم توانایی او به ترک به خاطر اراده ی ضعیف نیست، بلکه این خودطرحواره ی او که «من یک سیگاری هستم» با حلقه های شناختی، هیجانی و فیزیولوژیک در سیستم طرحواره ای او ارتباط پیدا خواهد کرد. او فکر می کند که تقریبا هیچ چیز نمی تواند رفتار سیگار کشیدن او را به صورت خودکار راه بیاندازد. اما ناامیدانه وقتی به سیگار می رسد متوجه می شود که در حال روشن کردن آن است و با خودش می گوید «من یک سیگاری هستم» و این چیزیست که من هستم و جنگیدن با آن سودی ندارد. بنابراین ما ابتدا خودطرحواره ی شخص سیگاری و اعمالی را که می تواند به صورت جزئی و در یک بخش جداگانه نسبت به آن انجام دهد، مورد بررسی قرار می دهیم.

اجازه دهید تا مثال های دیگری را از خودطرحواره ها که موجب رنجش مردم شده و منجر به رفتارهایی می شوند که برای شخص و دیگران مضر است را بررسی کنیم. خودطرحواره هایی که معمولا در دوران کودکی به وجود می آیند مانند:

من بد هستم

بی ارزشم

دوست داشتنی نیستم

کودن و نالایق هستم

در نهایت سبب هیجانات منفی و رفتارهای نامناسبی می شوند که در سراسر زندگی فرد ادامه خواهد داشت و هیچگونه اطمینان آفرینی از جانب دیگران به نظر می رسد که به صورت پایدار تاثیری نخواهد داشت. چنین افرادی تلاش می کنند تا آنچه را باور دارند واقعیت بدی یا بی کفایتی آنهاست را با خودطرحواره های اضافی پنهان کنند که برخی از این خودطرحواره ها ممکن است برای خود شخص و یا دیگران مخرب باشند.

حتی شاید این اشخاص با به وجود آوردن خودطرحواره های کمال گرایی تلاش کنند تا خودطرحواره های مربوط به بی کفایتی و بد بودن را از خودشان پنهان کنند. اما به هر حال خودطرحواره های نقص و بی کفایتی به صورت اجتناب ناپذیری فعال خواهد شد. البته شاید در بعضی موقعیت ها کمتر و در برخی دیگر بیشتر فعال شده و زنجیره ای از افکار، احساسات، ادراکات و اعمال را به راه بیاندازد که احتمالا موجب رنجش بیشتر او می شوند.

اگر خود طرحواره ی من، خود واقعی من نیست، پس چیست؟

بسیاری از مردم خود واقعی شان را با خود معنوی یا سرشت معنوی خود برابر می دانند. اینکه مردم چگونه این سرشت معنوی را توصیف می کنند از شخصی به شخص دیگر و از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت است و احتمالا از عقاید مذهبی شخص متاثر خواهد شد. بعضی از مردم سرشت معنوی خود را به صورت یک نیروی حیات الهی توصیف می کنند که نه تنها در زندگی همه ی ما جریان دارد بلکه در نهایت ما را تعریف می کند. برخی دیگر بر این باورند که سرشت معنوی، تجربه انسانی را ارتقا داده و موجودات زنده را به هم پیوند می دهد.

در برنامه 3-S، ما این سرشت معنوی را برای دیگران تعریف نمی کنیم، اما با این فرض شروع می کنیم که این سرشت منبع شفقت و بینش است که برای هر یک از ما راحتی، قدرت و آرامش را در زندگی روزانه به همراه خواهد داشت. البته این مشکل اغلب وجود دارد که طرحواره های چندگانه ما که چرخه های پایان ناپذیر میل، هوس و رنجش را بوجود می آورند، نه تنها با ابراز تجربه ی شفقت و بینش ناسازگار هستند بلکه سبب می شوند تا بینش خود را نسبت به سرشت واقعی خود از دست بدهیم.

چطور می توانم حس معنویت خود را تجربه نموده و آن را ابراز کنم؟

در درمان 3-S ، ما احساس معنویت را بسیار پرارزش می دانیم اما بر این باوریم که منبعی استفاده نشده برای مقابله با مشکلات زندگی روزانه است. در غیاب یک خودطرحواره ی معنوی درست سازماندهی شده، خودطرحواره ی همیشگی ما می تواند دسترسی به این منبع ارزشمند را مسدود کند. بنابراین هدف از برنامه 3-S ، ساختن یک مسیر معنوی شخصی (یک خودطرحواره ی معنوی) است که سریعا و به طور موثری دسترسی ما را به سرشت معنوی واقعیمان در زندگی روزانه فراهم می کند.

جمع بندی ای سنج

بوجود آمدن و حفظ این خودطرحواره مستلزم تلاش و تمرین است و در ضمن برای جلوگیری از فعال شدن خودطرحواره هایی که در این راه مزاحم بوده و ما را از سرشت طبیعی مان دور می کنند، هشیار بودن نیز لازم است. مراقبت و توجه نیز به عنوان وسیله ای مناسب برای جلوگیری از مغشوش شدن خود طرحواره ای که بوجود می آوریم و رسیدن به سرشت معنوی واقعی لازم است. همانند هر خودطرحواره ی دیگری، سرشت معنوی وسیله ای برای رسیدن به یک هدف است، در واقع فرایندی که فنون درمان شناختی-رفتاری معاصر و تمرین های مذهبی را که به مدت بیش از 2500 سال استفاده شده اند را با هم تلفیق نموده و به کار می گیرد.

نظر شما در رابطه با این روش یعنی درمان خودطرحواره معنوی چیست؟ با نظرات و کامنت های خود به پربار شدن این مقاله کمک نمایید.