بختک یا فلج خواب چیست؟

تا به حال شده در هنگام خوابیدن یا لحظه ای که می خواهید بیدار شوید احساس کنید که نمی توانید دست ها یا سایر اندام های بدن تان را تکان دهید، یا شدیداً احساس خفگی داشته باشید؟

این حس دقیقاً همان فلج خواب (Sleep Paralysis) یا به قول معروف، بختک است که بعضی افراد آن را به علوم بعدالطبیعه، و بعضی دیگر به پرخوری ارتباط می می دهند.  در ادامه قصد داریم  این موضوع را به صورت عمیق تر بررسی کنیم:

فلج خواب یا بختک چیست؟

فلج خواب که در بین عوام به آن بختک نیز گفته می شود، نوعی اختلال خواب است که بین مراحل بیداری و خواب اتفاق می افتد و معمولاً از چند ثانیه تا چند دقیقه طول می کشد، در این زمان توانایی انجام هیچ کاری (اعم از صحبت کردن، حرکت دادن دست ها، پاها، انگشتان و حتی پلک زدن) را نخواهیم داشت.

به عبارتی می توان گفت برای مدت زمان کوتاهی تمام اندام هایی که تحت کنترل ارادی مان هستند، بی اختیار فلج می شوند.

در تعریف دیگری آمده است که این اتفاق اساساً یک نقص در چرخه خواب و بیداری طبیعی بدن است. یعنی ذهن مان در وضعیت بیداری و هوشیاری کامل قرار دارد، اما عضلات مان همچنان در خواب به سر می برند.

ویژگی ها و علائم بختک یا فلج خواب

براساس گزارشاتی که صورت گرفته؛ افرادی که بختک یا فلج خواب را در طول زندگی خود تجربه کرده اند، علائم و یا ویژگی های مشترکی را از این تجریه هراسناک مطرح کرده اند که در ادامه به تعدادی از این ها اشاره خواهیم کرد:

•  ترس و وحشت
• ناتوانی در حرکت
• ناتوانی در صحبت کردن
• نانوانی در تنفس صحیح
• توهمات شنوایی
• توهمات بویایی
• توهمات هیپنوگوژیک (دیدهایی که در هنگام خواب اتفاق می‌افتند)
• توهمات هیپنوپمپیک (دیدهایی که در هنگام بیدار شدن اتفاق می‌افتند)
• احساس فشار روی قفسه سینه
• احساس تحت نظر بودن به صورت تهدیدآمیز
• احساس لمس شدن به صورت جنسی

بختک چه زمانی می آید؟

بختک در یکی از این دو زمان به سراغمان می آید یا لحظه ای که در حال خوابیدن هستیم یا در هنگامی که در حال بیدار شدن هستیم.

حالا اگر در زمان اول اتفاق بیافتد به آن فلج خواب هیپناگوژیک یا پیش از خواب می‌گوییم و اگر در زمان دوم باشد به آن فلج خواب هیپنوپمپیک یا پس از خواب می‌گوییم.

چه کسانی به فلج خواب مبتلا می‌شود؟

گرچه علت دقیق فلج خواب یا بختک همچنان ناشناخته مانده، اما طبق پژوهش هایی که تاکنون صورت گرفته عوامل زیر تا حدودی با فلج خواب در ارتباط بوده است. یعنی افرادی که دارای شرایط و ویژگی هایی زیر هستند احتمال بیشتری بختک را تجربه خواهند کرد:

• مصرف محرک‌های روانی مانند دارو‌های ADHD
• کمبود خواب
• به پشت خوابیدن (بیش از ۵۰ درصد از موارد فلج خواب در افرادی اتفاق افتاده است که به این وضعیت خوابیده بوده‌اند.)
• سوء مصرف مواد
• درحالت مستی و ناهشیاری به خواب رفتن
• تغییر کردن برنامه خواب (مثلاً کارگران شیفتی)
• استرس داشتن
• مضطرب بودن
• مبتلایان به اختلال دوقطبی
• افراد با سابقه خانوادگی در فلج خواب
• قطع ناگهانی مصرف الکل
• قطع ناگهانی مصرف داروهای ضد افسردگی
• افراد در معرض سوء استفاده جنسی در دوران کودکی
• داشتن اختلالات خواب (مانند نارکولپسی)
• امواج مغزی
• افراد خیال پرداز
• مصرف مشروبات الکی
• گرفتگی عضلات پا
• بیماری اسکیزوفرنی
• بیماری‌های عصبی مانند میگرن و صرع
• بیماری‌های مخرب اعصاب
• مصدومیت یا آسیب‌دیدگی ناگهانی

انواع فلج خواب

در مباحث پزشکی اغلب اوقات از دو مفهوم برای طبقه بندی فلج خواب یا بختک استفاده می کنند که در ادامه تیتروار به آن ها اشاره می شود:

•  فلج خواب منفرد (Isolated sleep paralysis)؛ این نوع فلج خواب هنگامی است که فرد تنها یکبار آن را تجربه می کند.
• فلج خواب مکرر(Recurrent sleep paralysis)؛  در این نوع فلج خواب، فرد امکان دارد که مکرراً آن را تجربه کند.

انواع توهمات در هنگام فلج خواب

طبق مطالعاتی که صورت گرفته تقریباً حدود 75 درصد از اپیزودهای فلج خواب شامل توهماتی است که با رویاهای معمولی فرق می کنند بنابراین در ادامه به هر یک از این توهمات پرداخته می شود.

• توهمات فشار به قفسه سینه؛ این نوع توهم همچنین با نام توهم انکوبوس یا بختک مطرح شده است، که در آن احساس خفگی وجود دارد.
• توهمات مزاحم؛ در این نوع توهم، فرد حضور شخصی در اتاق را احساس می کند.
• توهمات وستیبولار حرکتی (VM)؛ در این توهم، فرد احساس خارج شدن روح از بدن یا احساسی مانند پرواز را تجربه می کند.

درمان قطعی بختک

اگر به فکر درمان قطعی بختک یا فلج خواب برای خود یا اطرافیان تان هستید می توانید از تکنیک ها و روش های زیر استفاده کنید:

بهبود بهداشت خواب

•  فاصله بین زمان ورزش و خوابیدن
• فاصله بین زمان غذا خوردن و خوابیدن
• فاصله بین زمان مصرف نوشیدنی‌های کافئین دار و خوابیدن
• عدم مصرف نوشیدنی های الکلی قبل از خواب
• فاصله بین زمان تماشا کردن تلویزیون و خوابیدن
• داشتن برنامه خواب منظم
• داشتن اتاق خواب خنک و ساکت

درمان رفتاری شناختی (CBT)

با کمک یک درمانگر می توانید دوره های درمان رفتاری شناختی (CBT) را برای متوقف کردن فلج خواب طی کنید تا احساس کنترل بر روی احساسات ناخوشایند و فیزیکی را تجربه کنید.

مدیتیشن

• چشمان تان را ببندید و به خودتان یادآوری کنید که فلج خواب بی ضرر و موقتی می باشد.
• اگر دچار ترس و وحشت شدید، به خودتان گوشزد کنید ترس و اضطرابی که دارید کاملاً غیرضروری است چرا که باعث طولانی‌تر شدن بختک می شود.
• سعی کنید توجه تان روی چیزی مثبت متمرکز شود.
• با آگاهی کامل عضلات تان را شل کنید.

ارزیابی پزشکی

اگر دچار فلج خواب شدید حتما معاینات پزشکی ضروری برای تشخیص اختلالات خواب و بیماری های مرتبط با مغز و اعصاب را انجام دهید. چرا که احتمال دارد که فلج خواب یا بختک به خاطر بیماری های تشخیص داده نشده باشد.

تنظیم برنامه خواب

از آن جایی که بی خوابی و یا اختلال در خواب یکی از عوامل موثر بر بختک می باشد بنابراین داشتن یک برنامه منظم و دقیق در خوابیدن و پایبند بودن به آن می تواند راهکار خوبی برای درمان فلج خواب باشد. البته نباید این  انتظار را داشته باشید که با اجرایی کردن این برنامه، بلافاصله در کوتاه مدت بختک به طور مطلق از بین برود.

مصرف مکمل‌ها

افرادی که به علت موقعیت شغلی شان به صورت شیفتی کار می‌کنند و یا به خاطر سفرهای متعدد کاری تأخیرهای مکرر در خواب دارند، می توانند با مصرف مکمل های خاص از قبیل ملاتونین و یا سایر مکمل ها کیفیت خواب خود را افزایش دهند.

تشخیص فلج خواب یا بختک

تقریباً هر فردی خودش می تواند عارضه بختک را تشخیص بدهد، اما برای این که بداند علت وقوع آن چیست حتما باید به پزشک مراجعه کند. علت وقوع مهم است چرا که احتمال دارد به خاطر بیماری عصبی خاصی باشد که باید زودتر تحت درمان قرار گیرد.

اما در ارتباط با تشخیص بختک باید گفت که دو نوع مختلف برای تشخیص وجود دارد که در ادامه آن ها را معرفی می کنیم:

•  فلج خواب ایزوله (ISP): در فلج خواب ایزوله (ISP) در هنگام به خواب رفتن یا لحظه بیدار شدن، نمی توانید خودتان را حرکت بدهید یا حرفی بزنید، می توان گفت شما در واقع این نوع فلج خواب را تجربه کرده اید. این بختک اگر چه خیلی آزار دهنده و هراسناک نیست اما بسيار شايع مي باشد. حملات این نوع فلج خواب یک الی دو دقیقه بیشتر طول نمی کشد.
• فلج خواب ایزوله مکرر (RISP): اما اگر در هنگام خوابیدن یا بیدار شدن به صورت مکرر نشانه های ناتوانی در حرکت و صحبت را مشاهده کردید، باید بدانید درگیر فلج خواب ایزوله مکرر شده اید. این حالت یک بیماری مزمن است که می‌تواند سبب تحریک اضطراب شود، به طوری که به شدت از خوابیدن ترس داشته باشید. لازم به ذکر است تقریباً  3% از کل افرادی که از فلج خواب رنج می‌برند دوره‌های مکرر آن را تجربه خواهند کرد.

آیا فلج خواب یک مشکل جدی است؟

بختک به عنوان یک بیماری خوش خیم طبقه بندی شده  که مشکل جدی برای افراد ایجاد نخواهد کرد، چرا که آنقدر تکرار نمی شود که بخواهد برای سلامتی مضر باشد.

گرچه بعضی از افراد که دچار فلج خواب می شوند، به این خاطر که دلیل این وضعیت رو نمی دانند، شدیداً دچار شرمندگی یا ترس از دیوانه شدن می شوند، اما به محض آگاه شدن خیالشان آسوده می شود.

اما با وجود این توضیحات، تقریباً 10 درصد از مردم دوره های مکرر و ترس آوری را سپری می کنند به طوری که برای خوابیدن همیشه با مشکل مواجه می شوند. مثلاً به شدت از خوابیدن و بالاخص تنهایی به خواب رفتن واهمه دارند.

بختک چقدر شایع است؟

•  طبق مطالعاتی که انجام شده، پژوهشگران به این نتیجه رسیده اند که حدوداً 8 درصد از مردم در طول زندگی خود، بختک یا فلج خواب را تجربه کرده اند.
• در هر سنی بختک می تواند اتفاق بیافتد، اما تقریبا اولین نشانه های آن در سنین 7 تا 25 سالگی می باشد.
• بروز فلج خواب در زنان دو تا چهار برابر بیشتر از مردان است.
• فلج خواب در افراد مبتلا به اضطراب، بیماری‌های روانی خاص، برنامه خواب مختل شده و بیماری‌های جسمی خاص بیشتر شایع می باشد.

پیشگیری از بختک

اگر چه بختک می تواند تا حدودی ارثی باشد اما هر کسی امکان دارد در زندگی آن را تجریه کند بنابراین بهتر است با یاد گرفتن نکاتی از روبرو شدن با این وضعیت پیشگیری کنیم.

همانطور که گفته شد فلج خواب می تواند تحت تاثیر شرایط و فاکتورهای گوناگونی از قبیل دلهره، افسردگی، بی خوابی، تغییر محل خواب، استفاده از داروهای گوناگون و سایر موارد اتفاق بیافتد.

شاید نتوانیم از همه ی این فاکتورها اجتناب کرد اما حداقل با انجام این راهکارهای پیشنهادی می توانید تا حدود زیادی از بختک و نگرانی های بعدش پیشگیری کنید.

•  اجتناب از خوابیدن به پشت؛ اگر بتوانید هنگام خوابیدن از این پوزیشن فاصله بگیرید تا حدود زیادی می توانید از فلج خواب در امان باشید. چرا که طبق پژوهش هایی صورت گرفته افرادی که در این پوزیشن می خوابند 3 الی 4 برابر بیشتر از افراد دیگر درگیر بختک می شوند. برای دوری کردن از این وضعیت می توانید لباس هایی هنگام خواب بپوشید که خوابیدن به پشت را برای تان درد آورد کند تا به طور غیرارادی از این نوع خوابیدن اجتناب کنید.
• تکان دادن انگشت پا؛ اما اگر راهکار اول جواب نداد و یک مرتبه فهمیدید که نمی توانید خودتان را تکان دهید، سعی کنید فوراً انگشت شست پای تان را تکان دهید. چون با اولین حرکت ماهیچه فلجی از بین خواهد رفت.

بختک یک تجربه جهانی

از آنجایی که هر فردی امکان دارد در طول زندگی اش حداقل یکبار درگیر این بختک شود به همین خاطر می توان گفت فلج خواب تقرییاً یک تجربه جهانی است و فرهنگ‌های مختلف، تعاریف و توضیحات گوناگونی برای این پدیده مطرح کرده اند:

•  کانادا؛ مردم نیوفاندلند کانادا بنابر فرهنگ سنتی خود، بختک را سندرم Old Hag نامگذاری کرده اند چون بر این باور هستند که در لحظه تجربه بختک انگار موجودی جادویی بر روی سینه آدمی نشسته است.
• نیجریه؛ مردم نیجریه بر این باورند که در هنگام بختک یک زن شیطانی وارد رویاهای شما شده و باعث بی حرکتی و فلج شدن می شود.
• ژاپن؛ مردم این کشور بختک را همچون روحی می دانند که با خفه کردن فرد در خواب به دنبال انتقام می باشد.
• برزیل؛ در فرهنگ برزیل بختک را پیرزنی به نام Pisadeira می دانند که به فردی که شب قبل پرخوری کرده و به پشت خوابیده، حمله می‌کند.
• هنری فوزلی، یک هنرمند سوئیسی-انگلیسی، در سال 1781 در تابلوی نقاشی به نام «کابوس» تصویر زنی که روی تخت خوابیده و گرملین روی شکمش دولا شده را به تصویر کشیده است.

جمع بندی ای سنج

همانطور که گفته شد بختک به عنوان یک اختلال در خواب، نام عامیانه فلج خواب می باشد، و زمانی رخ خواهد داد که ذهن مان بیدار و جسم همچنان خواب باشد. در حقیقت در لحظه ای که درگیر فلج خواب هستیم احساس ترس، خفگی و توهم داریم.

البته همانطور که گفته شد این وضعیت برای سلامتی خطرناک نمی باشد. اما اگر به فکر درمان و پیشگیری از آن هستید می توانید با یک سری تغییرات در سبک زندگی تان؛ اعم از تغییر زمان و مکان خوابیدن، ورزش کردن، شام خوردن، تلویزیون تماشا کردن و سایر تکنیک های مطرح شده تا حدود زیادی از بختک فاصله بگیرید.

آیا تا به حال دچار فلج خواب شده اید؟ لطفا تجربیات خودتان را در این زمینه با ما به اشتراک بگذارید.

سوالات متداول