مفهوم تفکر و انواع آن

یکی از ویژگی های برجسته یک فرد و محور اصلی زندگی او قدرت فکر اوست. در طول زندگی، هر فرد هرگز از افکار و اندیشه خود جدا نبوده و با کمک آنها تصمیم گرفته و توانسته است مشکلات را حل کند. بنابراین، تمام موفقیت و پیشرفت انسان در گرو تفکر مثمر ثمر، پویا و موثر است. در این مقاله سعی می کنیم مفهوم تفکر و انواع آن را مورد بررسی قرار دهیم. آنچه در ادامه خواهید خواند، بر اساس فهرست مطالب به شرح زیر است:

تفکر چیست؟

در یک تعریف خلاصه از تفکر باید آن را یک فرآیند شناختی یا ذهنی تعریف کنیم؛ این فرآیند به انسان در جهت تصمیم گیری بهتر، حل مساله، یادگیری، مفهوم سازی، خلاقیت و ادراک کمک می کند.
اگر قدرت تفکر وجود داشته باشد، یافتن راهکار به هنگام رو به رو شدن با مشکلات راحت تر می شود. تفکر به کشف حقایق و تجربیات جدید کمک می کند.

تفکر در روانشناسی

تفکر جز آن دسته از مفاهیمی است که تعاریف و نظریات مختلفی در مورد آن وجود دارد و برای تعریف آن نمی توان به یک تعریف واحد بسنده کرد.

روان شناسان تفکر را جز فرآیندهای عالی شناختی دسته بندی کرده و آن را عامل مهمی در تکامل و افزایش یادگیری می دانند. تفکر فرآیند پنهانی است که به تصمیم گیری بهتر و حل مشکلات کمک می کند. همچنین می توانیم آن را فرآیندی نمادین بدانیم که در آن از نماد های ذهنی استفاده می شود.

عناصر تفکر چیست؟

تفکر از موارد زیر تشکیل می شود:

• مفاهیم؛ ادراک و ایده های ذهنی ما که در زمان ارائه اشیا یا اطلاعات در ذهن به وجود می آیند.
• نماد و نشانه؛ جایگزینی برای ایده ها یا اشیا واقعی است.
• عملکرد مغز؛ اشاره به مغز دارد که فرآیند و عمل تفکر را انجام می دهد.

ویژگی های تفکر چیست؟

• تفکر یک فعالیت ذهنی و انتزاعی می باشد.
• تفکر تحت تاثیر زبان، محیط، تجربیات و احساسات افراد قرار می گیرد.
• تفکر با رشد عصبی، حرکتی و فیزیکی در ارتباط است.
• اگر تفکر تحریف شود، می تواند مشکلات مرتبط با سلامت روان را به وجود بیاورد.
• تفکر را می توان از طریق تمرینات ذهنی و یادگیری محتوای جدید، توسعه داد و بهبود بخشید.

مراحل تفکر

جان دیویی، صاحب نظری است که تفکر را به سه مرحله تقسیم می کند؛ او تفکر را شامل سه مرحله، ابتدایی، انتهایی و میانی می داند.

مرحله اول مرحله ابتدایی، مرحله دوم مرحله میانی است که فرد در این مرحله برخی مراحل همچون پیشنهاد دادن، تعقل کردن، فرضیه سازی، استدلال و به کار بردن راه حل ها را طی کرده و در نهایت به مرحله پایانی یعنی مرحله انتهایی تفکر می رسد.

در چه رشته هایی به مطالعه تفکر پرداخته می شود؟

تفکر جز فرآیند های عالی ذهن بوده و از پیچیدگی هایی برخوردار است، از همین رو پژوهشگران در رشته های مختلف به بررسی تفکر از زوایای متفاوت می پردازند.

• منطق؛ بررسی قوانین حاکم بر تفکر انسان
• فلسفه؛ ماهیت اندیشه و ویژگی های آن
• روانپزشکی؛ تجزیه وو تحلیل شیوه های تفکر و تاثیر آن بر اختلالات روانی
• روان شناسی؛ بررسی تاثیر تفکر بر رفتار و هیجان

ویژگی های افراد متفکر

یک فرد متفکر دارای ویژگی های مختلفی از جمله، ویژگی های زیر می باشد:

• خلاقیت
• کنجکاوی
• تمرکز بالا
• نگرش گسترده نسبت به مسائل مختلف
• دوری از تعصب
• پرسشگر بودن
• دوری از سطحی نگری
• تمایل به کشف حقیقت
• در نظر گرفتن جوانب و پیامد های یک مسئله
• اعتماد به نفس بالا
• خود انگیزشی
• انتقاد پذیر بودن
• خوش بین و امیدوار بودن
• و...

انواع و ابعاد تفکر

در این بخش به صورت خلاصه به بررسی انواع و ابعاد تفکر می پردازیم و در ادامه شرح مفصلی از ابعاد تفکر خواهیم داشت:

• تفکر قیاسی؛ نتیجه گیری از جز به کل
• تفکر استقرایی؛ نتیجه گیری از کل به جز
• تفکر همگرا؛ فرد به دنبال یافتن یک پاسخ درست می باشد.
• تفکر واگرا؛ فرد به یافتن راه حل های مختلف برای یک مسئله توجه دارد.
• تفکر بازتابی؛ کمک به تجزیه و تحلیل واقعیت های متفاوت به شیوع عمیق، متفکرانه که از تصمیم گیری تکانشی جلوگیری می کند.
• تفکر ترسیمی؛ میان دانش خاموش یا غیر کلامی با یک سیستم ارزشی عمیق و نه سطحی ارتباط برقرار می کند. نقاشی یکی از انواع تفکر است.
• تفکر سیستماتیک؛ منجر به برقراری تماس میان هر آنچه که در محیط اطراف قرار دارد می شود و نگاه ذره بینی به مسائل را شامل می شود.
• تفکر آگاهانه؛ تمرین آگاهانه تفکر و عمل بر اساس ارزش ها و هیجانات و تصمیمی گیری بر اساس تفکر را دارد.
• تفکر جادویی؛ این نوع تفکر در افراد خرافاتی و برخی کودکان دیده می شود؛ در این نوع تفکر بر اساس متغیرهای ماورایی، ناسالم و غیر موجه تصمیم گیری می شود.
• تفکر آنالوگ؛ این شیوه از تفکر با استفاده از شباهت های محسوس به عنوان مبنایی برای تداخل با دیگر شباهت ها می باشد و در مورد فکر کردن با جهان و تصمیم گیری در خصوص آن در ارتباط است.
• تفکر لطیف؛ در این شیوه از تفکر به مفاهیم انتزاعی و نامشخص روی آورده می شود و این شیوه از تفکر اغلب استعاری می باشد.
• تفکر سخت؛ این شیوه از حاشیه پردازی به دور است و سریعا به سراغ اصل مطلب می رود و هیچ ابهامی ندارد.
• تفکر همزمان؛ استفاده از هر دو نیم کره مغز به صورت همزمان را شامل می شود.
• تفکر تکراری؛ شامل الگوهای تکرار شونده در تفکر می باشد که به صورت تکراری رویدادهای مختلف را بررسی می کند.

انواع تفکر کردن

کاملاً پذیرفته شده است که تفکر راه را برای ادامه تحصیل باز می کند. برای بسیاری از والدین، ​​مهم نیست که فرزندان آنها چه چیزی یاد می گیرند یا می آموزند. آنچه که آنها مورد توجه قرار می دهند این است که فرزندانشان یادگیری، تصمیم گیری و قضاوت را یاد بگیرند.

تأمل و تفکر یکی از مهمترین سولاتی است که اندیشمندان با آن روبرو هستند. به عبارت دیگر، متفکران معتقدند که انسان فرهنگ و تمدن خود را مدیون اندیشه است. به طور کلی، تفاوت بین انسان ها و موجودات دیگر در نحوه تفکر آنها است. گیلفورد و دوبونو تفکر را به سه دسته تقسیم نموده اند:

•  تفکر منطقی 
• تفکر انتقادی
•  تفکر خلاق

 تفکر منطقی

این فرایندی است که در آن فرد می تواند براساس تجربه عملی و ظرفیت ذهنی خود یک مسئله یا کار را حل کند و به نتیجه مطلوبی برسد.

 سطوح تفکر منطقی

•  شناسایی مشکل 
• جمع آوری اطلاعات
•  تعریف مسئله 
• چند راه حل پیدا کنید 
• اجرا و ارزیابی

 ویژگی های افراد با تفکر منطقی

•  با مطالعه شاخه های مختلف مسئله، بهترین راه را انتخاب می کند و مسئولیت اقدامات را بر عهده می گیرد.
•  برای حل مشکل دستورالعمل های خاصی را دنبال می کند.
•  مراحل حل یک مسئله یا مشکل را  به هم وابسته در نظر می گیرد.

 استراتژی های توسعه تفکر منطقی

•  نیاز به کسب مهارتهای حل مسئله بیشتر در زندگی
•  توجه کردن به ویژگیهای شخصیتی، عاطفی و رفتاری خود و دیگران
•  افزایش تحمل نسبت به ابهام در مواجهه با مشکلات مختلف
•  شک در مورد راه حل اول به عنوان بهترین راه حل 
• شک کردن به کوتاهترین مسیر به عنوان بهترین مسیر. 
• مشکلارت را بر اساس اولیوت اهمیت آن ها در نظر گرفتن

 تفکر انتقادی

تمام تمایلات و استعدادها، و همچنین تجزیه و تحلیل دقیق مسئله، شامل در نظر گرفتن دیدگاه های مختلف و گرفتن نتایج درست است. تفکر انتقادی فرایندی شناختی، فعال، تعیین کننده و سازمان یافته است.

 سطح تفکر انتقادی

•  پرسشگر بودن
•  گرد آوری اطلاعات
•  سنجش
•  نتیجه گیری

 ویژگی های افراد با تفکر انتقادی

•  ذهن پرسشگر
•  قضاوت و داوری به دور از تعصب و لجاجت
•  توانایی تشخیص خوب و بد 
• تفکر سیستمی و توانایی برخورد همزمان با کل و جزء. 
• دید وسیع و دقیقی از مشکلات

 راه های توسعه تفکر انتقادی

•  توجه بیشتر نسبت به تجارت و پدیده های پیرامون خود
•  تجزیه و تحلیل مشاهدات، گفته ها و تحقیقات 
• خواندن زندگی نامه افراد منتقد و تأثیرگذار
• دوری از احساسات، قضاوت های عجولانه، تعصبات و ارزیابی های شخصی در مورد موضوعات مورد بحث

 تفکر خلاق

این مهارتی است که از طریق آن فرد مهارت حل مسئله و تصمیم گیری بر اساس ایده ها یا روابط جدید و همچنین توانایی یافتن و انتخاب راه حل های جدید را می آموزد. تفکر خلاق تفکر ابتکاری و نوآور است.

مراحل تفکر خلاق

•  آماده بودن
•  تحقیق ویرایش 
• پخته کردن 
• روشنگری
•  بررسی 
• اعمال

انواع تفکر خلاق

•  تفکر واگرا؛ تفکر خلاق رابطه مستقیمی با تفکر واگرا دارد. ویژگی های تفکر واگرا نوآوری در مورد ابتکار، انعطاف پذیری و گسترش است.
• تفکر همگرا؛ با این طرز تفکر، ایده های جدید کمتر مسیر خود را پیدا می کنند و در واقع این یک استدلال منطقی است که به دنبال پاسخ درست است.

رشد و توسعه تفکر

یکی از ویژگی های اساسی انسان توانایی تفکر است. از نظر دیویی ، تفکر به معنای آگاهی از معنای فکر است. با کمک تأمل، افراد موفق به تسلط بر یک محیط پیچیده ، متنوع و متغیر شده و به زندگی خود ادامه می دهند. در شرایط غیرقابل پیش بینی، در مواجهه با شرایط جدید و حوادث مختلف، فرد می تواند با تفکر بر مشکلات خود غلبه کند. حتی در شرایط فعلی، توسعه فکر یکی از ضروری ترین و موثرترین ابزارها برای حل مسئله و نوآوری است.

در کنفرانسی که توسط سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) در سال 1989 برگزار شد، کارشناسان کشورهای مختلف نظرات خود را در مورد تکامل اندیشه ارائه دادند. این نظریه ها در سه عنوان زیر بحث شده است:

•  یادگیری تفکر، روش مستقیم
•  یادگیری تفکر، روش جامع
•  کاربرد دانش در آموزش تفکر

دوبونو معتقد است که آموزش مستقیم و روشن تفکر مدرسه ضروری است و در شرایط فعلی در بسیاری از کشورهای جهان به درستی انجام نمی شود. به گفته وی ، دلایل این مو2ضوع عبارتند از:

•  آموزش و پرورش امری درونی و پیش پا افتاده محسوب می شود.
• یادگیری دشوار است و برنامه درسی آنقدر متراکم است که نمی توانید به تفکر پرداخت. 
• آموزش فعلی واقعاً برای تفکر مناسب نیست. 
• راه درست آموزش اندیشه، تعلیم و تربیت را دچار سردرگمی کرده است.

بنابراین پیشنهاد شد که معیارهای تعیین صحت و دقت این آموزش در نظر گرفته شود. دوبونو یکی از کسانی است که در این زمینه کار کرده است. طبق نظر دوبونو معیارهای انتخاب روش تفکر به شرح زیر است:

•  روش باید ساده، عملی و قابل اجرا باشد.
•  روش باید به اندازه کافی قوی باشد تا در طول انتقال از معلم به دانش آموز ثابت بماند. 
• روش باید به وضوح با شرایط واقعی مطابقت داشته باشد. 
• روش باید به گونه ای تهیه شود که هر قسمت از آن مفید و قابل استفاده باشد. 
• روش باید انواع سن و توانایی افراد در زمینه ها فرهنگ های مختلف را در نظر بگیرد. 
• افراد باید درس های مرتبط با تفکر کردن را دوست داشته باشند.

جمع بندی ای سنج

در این مقاله سعی کردیم اندکی در رابطه با تفکر و انواع تفکر کردن صحبت کنیم. فراموش نکنید که فکر کردن نیازمند تمرین است و داشتن انواع تفکر فارغ از بحث آموزش و روش هایی است که در مدارس فرا می گیریم. توصیه ما به شما این است که در رابطه با جنبه های مختلف تفکر و روش های تقویت آن بیشتر مطالعه نموده و سعی کنید ذهن خود را آماده تغییر کنید.

 نظر شما در رابطه با انواع تفکر و اهمیت آن در بحث آموزش چیست؟ نظرات ارزشمند خود در این باره را با ما به اشتراک بگذارید.

سوالات متداول