خودپنداره چیست؟

•  نسبت به بدن خود چه احساسي داريد؟
•  اسم تان چيست؟ 
• مذهبتان چيست؟
• دوست داشتيد چه مذهبي داشته باشيد؟
•  دوست داريد در آينده چه فردي باشيد؟ 
• اصلا همين الان خود را چگونه تعريف مي كنيد؟

آيا تا به حال به سوالات بالا فكر كرده ايد؟ برداشت مثبتي را از خود داشتيد يا برداشتي منفي؟ در اين مقاله مي خواهيم به وجهه ايي از شخصيت بپردازيم كه معمولا پاسخ اين سوالات را در برمي‌گيرد. وجهه‌ايي كه خودپنداره، خويشتن پنداري و يا خود انگاره (Self-Concept) ناميده مي شود.
مي توان گفت خودپنداره از موضوعات مهمي است كه در زندگي و سرنوشت ما انسان ها تاثير بسياري دارد. به اين علت كه براي ما هيچ چيزي نمي تواند مهم تر از قضاوت ما در مورد خودمان باشد. اين قضاوت و ارزشيابي در مورد خودمان مي تواند عامل بسيار مهمي در سلامت رواني بين افراد باشد.
اما ابتدا لازم است كه به تعريف خودپنداره بپردازيم.در ادامه براساس فهرست مطالب زیر به این موضوع می پرازیم:

خودپنداره چيست؟

خودپنداره يا خود انگاره عقيده و يا قضاوتي است كه افراد نسبت به خود دارند. به عبارتي ديگر خودپنداره، مجموع ويژگي هايي است كه فرد به عنوان يك ويژگي منحصر به فرد آنها را در نظر ميگيرد و هنگام توصيف خود از آنها استفاده مي كند. البته اين ارزشيابي و قضاوت خود،‌ هميشه هم بطور آگاهانه، شفاهي و يا كتبي صورت نمي گيرد. بعضاً اين ارزشيابي خود يا همان خودپنداره به صورت احساس در فرد صورت مي گيرد.
محور اصلي اين بُعد از شخصيت عبارت است از  نام فرد، سن، جنسيت و تصوير و احساسي كه نسبت به بدن خود دارد. البته لازم است ذكر كنيم بعضي از موارد ديگر هم به طور غير مستقيم مثل: مذهب، جايگاه اجتماعي-اقتصادي، پيشرفت ها و دستاوردهاي فرد و... شامل خودپنداره ي افراد نيز مي شود.

بزرگترين تحول در زمينه ي خودپنداره، به نظريات كارل راجرز يكي از بزرگترين روانشناسان و نظريه پردازان حوزه ي شخصيت برميگردد. راجرز «خود» را جزء محوري شخصيت فرد مي دانست كه در نتيجه ي تعامل فرد با اجتماع رشد ميكند و براي رسيدن به ثبات تلاش ميكند. او معتقد بود در هر فردي اين تمايل وجود دارد كه به رشد و خودشكوفايي برسد و اين رشد در محيطي امن امكان پذير خواهد بود.
به طور كل خودپنداره يك نظام پويايي است كه با اعتقادات و ارزش ها، استعدادها و توانايي هاي فرد رابطه دارد. اين عوامل بر اينكه فرد چه مسير و رفتاري را در زندگي پيش ميگيرد، تاثير مي گذارد.

افراد به وسيله ي همين توانايي ها و ارزيابي هايي كه از آنها دارند، مي توانند يك برداشت منفي و يا مثبتي را از خودشان شكل دهند. اگر افراد برداشت و خودپنداره ي مثبتي داشته باشند، به اين معني نيست كه خود را تماما انساني كامل و بي نقص ميبينند، ‌بلكه به اين معنا است كه خود را با تمام محدوديت ها،‌ نقاط ضعف و قوت مي پذيرند كه اين  تفكر باعث بالا رفتن اعتماد به نفس، سلامت رواني، بهزيستي روانشناختي، رضايت از زندگي، رضايت زناشويي مي شود.
اما بر عكس فردی كه خودپنداره ی منفی را دارد،‌ احساس بي ارزشی،‌ ناتوانی و بي لياقتی خواهد داشت. همچنين به عقيده ی پژوهشگران ساختار خود پنداره شامل دو قسمت است:

•  خود واقعي؛ يعني ديدگاه فرد از آنچه واقعاً هست.
•   خود ايده‌آل؛ شامل آرزوها، اهداف و استانداردهاي شخصي ما از آنچه كه دوست داريم باشيم و آنچه مي ترسيم بشويم بر ميگردد. خود آرماني يا خود ايده‌آل محركي براي رفتار هايي كه فرد انجام م يدهد محسوب ميشود و اين امكان را به فرد مي دهد كه به يك ارزيابي از خود برسد.هر چه اختلاف بين اين دو ساختار كمتر باشد، فرد از لحاظ رواني فرد وضعيت بهتري را تجربه خواهد كرد.

تعریف خود پنداره

اگر بخواهیم یک توضیح کوتاه و خلاصه از خودپنداره بیان کنیم باید آن را احساسی که هر فرد در مورد خودش دارد، تعریف کنیم. اینکه ما چه نظری در مورد خودمان داریم، خودمان را چگونه می بینیم و تصویر ذهنی یا برداشت ما از خودمان چگونه است، خودپنداره ما را تشکیل می دهد.

انواع خودپنداره

خودپنداره را می توان به سه نوع، مثبت، منفی و واقعی طبقه بندی کرد.

• منظور از خودپنداره واقعی همان احساس واقعی است که نسبت به خودمان داریم.
• خودپنداره مثبت به معنای پذیرش خود با تمام نقاط قوت و نقاط ضعف است.
• خودپنداره منفی هم شامل احساسات منفی نسبت به خود، عدم پذیرش خود، احساس بی ارزشی و ناتوانی می باشد.

چه چيزي باعث شكل گيری خوپنداره ی مثبت يا منفی می شود؟

خودپنداره امری آموختنی و ساختنی است. يعني هرچه كه فرد درمورد خودش مي داند، از تجاربي كه در گذشته داشته است سرچشمه ميگيرد. خودپنداره از رابطه ي فرد با محيط و دروني كردن عقايدي كه اطرافيان فرد مثل معلمان و والدين دارند،  به دست مي آيد و دچار تغيير مي شود. در نتيجه مي توان گفت تجاربي كه از اجتماع به دست مي آيد اهميت زيادي خواهند داشت.
به اين معنا كه اگر فرد تجارب بدی در گذشته از محيط دريافت كند، خودپنداره ايی منفی و اگر تجارب مثبتی را كسب كند، ‌خودپنداره ايي مثبت را تجربه خواهد كرد. اينكه فرد چه ميزان توجه و ديدگاه مثبت از والدين، همسالان و همكاران دريافت مي كند، مي تواند ميزان، كيفيت و پيش بيني موفقيت، توانايي و اهميت فرد تاثيرگذار خواهد بود.

ویژگی های خودپنداره کارآمد

زمانی که خودپنداره مثبت و کارآمد باشد:

• ادراک و داده های فرد منطبق بر واقعیت می باشد.
• نحوه مقابله فرد با مشکلاتش بهتر خواهد بود و یافتن راه حل برای حل چالش ها برای فرد راحت تر است.
• عزت نفس و اعتماد به نفس فرد افزایش پیدا می کند.
• عملکرد بهبود پیدا کرده و اثربخشی بیشتر می شود.

خودپنداره‌ي ما تحت تاثير چه عواملي مي تواند باشد؟

به طور كل خودپنداره تحت تأثير عوامل متعددي است (مانند: بازخورد ديگران به خصوص والدين، تعامل هاي اجتماعي، ارتباط كودك و...) كه سعي داريم به بررسي مهمترين عوامل بپردازيم كه شامل موارد زير مي‌شود:

 رشد فيزيكی و تحول

اين عامل در سال هاي اوليه ي زندگي هر فرد به طور واضح تري خود را نشان مي دهد و ارتباطي قوي ميان خودپنداره و تصوير بدني هم در دختران و پسران ديده مي شود. اما با رشد فرد و در اواسط كودكي توصيف فرد از خود، از حالت جسماني به سمت روانشناختي مي رود.

 ميزان رشد و بلوغ

تغييرات زيستي كه بواسطه ي دوره ي بلوغ براي نوجوانان بوجود مي آيد،‌ تغييرات و كاربردهاي زيستي و روانشناختي جديدي را براي فرد به دنبال خواهد داشت كه بر خودپنداره ي فرد تاثير گذار خواهد بود. در اين دوره عواملي مانند افكار و احساسات، ميزان استقلال فرد و پذيرفته شده در گروه هاي همسال،‌ تاثير بسزایی بر خودپنداره فرد خواهد داشت.

 تعاملات اجتماعی

بخش عظيمي از خودپنداره ي افراد توسط تعاملات اجتماعي يا همان اطلاعاتي كه از ديگران دريافت مي كند،‌ شكل مي گيرد و رشد پيدا مي كند. تعاملات اجتماعي مي توانند بر نحوه‌ي ادراك فرد تاثير بگذارند. براي مثال، مردان اكثرا خود را در قالبي انفرادي مي بينند اما زنان معمولا خود را در قالب فردي مي بينند كه در يك شبكه ايي از ارتباطات وجود دارد.  

 روابط و خودپنداره والدين

پژوهش هاي بسياري نشان داده اند كه كيفيت مثبت روابط عاطفي والدين با فرزندان (از كودكي تا جواني) در شكل گيري خودپنداره مناسب آنان تأثير مهمي دارد. نكته حائز اهميت اين است كه نه تنها روابطي كه فرزندان و والدين دارند بر خودپنداره ي فرزندان تاثير ميگذارد، بلكه خودپنداره ي والدين هم بر خودپنداره‌ي فرزندان اثر غيرقابل انكاري دارد. 

دیگر عوامل تاثیر گذار بر خودپنداره از نظر محققی به نام آرگیل عبارت اند از:

• واکنش دیگران نسبت به ما
• میزان تحسین و تاییدی که از سوی دیگران دریافت می کنیم یا نمی کنیم.
• مقایسه شدن با دیگران
• نقش های اجتماعی که در اختیار داریم.
• روابط اجتماعی
• روابط والدین با فرزندان

گزارش آماری

پژوهش ها نشان داده است كه عدم رابطه مطلوب ميان خودپنداره والدين به گونه منفي با خودپنداره فرزند مرتبط است.

سه جز خودپنداره از نظر کارل راجرز

راجرز روان شناس انسان گرا در طی بررسی های خود، خودپنداره را به سه جز تقسیم می کند:

• نظری که فرد در مورد خودش دارد( تصویر خود)؛ شامل ویژگی های جسمانی، ویژگی های شخصیتی، نقش های اجتماعی و ... می باشد.
• میزان ارزشی که فرد برای خودش قائل است (عزت نفس با خود ارزشی)؛ شامل اعتماد به توانایی های خود، پذیرش خود، خوش بینی و ... می باشد.
• آنچه که فرد دوست دارد، باشد( خود ایده آل).

دو جنبه رشد خودپنداره از نظر لوئیس

لوئیس محققی است که خودپنداره را به دو بعد رشدی تقسیم می کند:

• موجودیت یا هستی خود در رشد خودپنداره؛ که به احساس متمایز و جدا بودن از دیگران بر می گردد و باعث می شود که فرد خودش را جدا از دیگران در نظر بگیرد.
• طبقه بندی خود در رشد خودپنداره؛ فرد می داند که از دیگران جدا است و عضوی از این جهان می باشد که دارای ویژگی های منحصر به فرد است.

چرا خود پنداره مهم است؟

خود پنداره مهم است چرا که برداشت ما از خودمان بر عملکردمان تاثیر می گذارد؛ اگر من خودم را یک فرد توانا ببینم احتمال موفقیتم نسبت به زمانی که خودم را یک فرد بی دست و پا و ناموفق ببینم، بیشتر است.
دوم اینکه، افکار ما بر اعمال ما تاثیر می گذارد و سوم اینکه خودپنداره بر احساس ما در مورد خودمان تاثیر می گذارد، اگر احساس خوبی در مورد خودمان داشته باشیم، از خودمان رضایت بیشتری داریم و احتمال انجام کارهای خوب و عادات درست در ما بیشتر می شود.

معرفی راهکارهایی برای بهبودی خودپنداره

همانطور كه گفتيم،‌ خودپنداره مي تواند تاثير به سزایی بر زندگي و سلامت افراد در ابعاد مختلف داشته باشد. همچنين بطور عمده ايي رفتار انسان ها تحت كنترل همين بُعد از شخصيت شان است.
در نتيجه داشتن خودپنداره ايي مطلوب، مي تواند تاثير حائز اهميتي بر ارزيابي افراد از آينده، حال، گذشته و بطور كل زندگي داشته باشد. به همين دليل در اينجا چند تكنيك را براي رسيدن به خودپنداره ايي مطلوب معرفي خواهيم كرد:

 به خود به طور واقع بینانه ای بنگرید

اين راه مي تواند بر عزت نفس شما نيز تاثيرگذار باشد. در اين روش به طوري كاملا واقعا بينانه آنچه كه واقعا هستيد و آنچه كه دوست داريد باشيد را ببنيد و يادداشت كن كه چه ويژگي هايي باشد. در اينجا نكته ايي كه اهميت بسياري دارد، واقع نگري آن است. 

مثال کاربردی

فرض كنيد شما تصميم گرفته ايد كه 20 كيلوگرم از وزن خود را كم كنيد. اگر شما نگاه به طور واقع نگري به اين هدف خودتان نگاه نكنيد، ممكن است با خود عهد كنيد كه اين كار را در عرض 2 ماه انجام دهيد. حال اگر در عرض 2 ماه اين ميزان وزن را كم نكنيد طبيعتا ممكن است احساس كنيد كه انسان لايقي نيستيد و خود را سرزنش كنيد اما مشكل آنجايي است كه شما درمورد خود ايده‌آلتان بطور منطقي تصميم نگرفته ايد.

 عدم مقايسه   

خودتان را با ديگران مقايسه نكنيد. مقايسه تنها وقتي درست است كه با خودتان باشد. براي مثال اينكه فكر كنيد هيچ وقت نميتوانيد مانند دوستتان در درس ها موفق شويد تنها خودپنداره و همراه با آن عزت نفس شما را نيز كاهش ميدهد. اين مقايسه بايد با خودتان انجام شود تا بتواند تاثير مطلوبي بر خود پنداره ي شما بگذارد.

 خودتان را بشناسيد

با خودتان فكر كنيد و بدانید که در چه چیزی مهارت دارید و چه چیزی برای شما معنی دار است. اگر در كشيدن نقاشي يا كار با كامپيوتر مهارت داريد، به دنبال آن برويد و دنبال كنيد. اين عمل باعث ميشود كه جنبه‌ي منفي خودپنداره شما كاهش پيداكند و ديد مثبت تري نسبت و به خود و آينده تان داشته باشيد.
مي توانيد ويژگي ها و مهارت هايي كه در آن عملكرد خوبي داريد و محدوديت هاي خودتان را يادداشت كنيد و سعي كنيد تا خودتان را با محدوديت ها و مهارت هاي خودتان بپذيريد. همچنين سعي كنيد زمان هايي را ياد بياوريد كه از مهارت هاي خودتان استفاده كرديد و شرايطي را بهبود بخشيده ايد.

رابطه عزت نفس با خودپنداره

واقعیت این است که خودپنداره با عزت نفس در ارتباط است و نتایج تحقیقاتی که در این زمینه انجام شده است، گواهی بر این موضوع می باشد. هرچه خودپنداره مثبت تر باشد، رشد و توسعه فردی بهتر اتفاق میوفتد و عزت نفس رشد بیشتری خواهد داشت.

عزت نفس بالا باعث می شود که خودمان را دوست داشته باشیم و کمتر با دیگران مقایسه کنیم. از دیگر سو، افزایش اعتماد به نفس با افزایش خودپنداره مثبت در ارتباط است.

جمع بندی ای سنج

در اين مقاله سعي شد تا در مورد خودپنداره، عوامل تاثيرگذار بر آن و راه هاي بهبود اين وجهه مهم از شخصيت صحبت كنيم.
همانطور كه گفته شد خودپنداره، درك فرد از خودش است كه به تمام جوانب خود، يعني جنبه ها ي جسماني، اجتماعي، عقلاني و رواني فرد مربوط مي شود و اينكه فرد در هركدام از اين جنبه ها چه ارزيابي از خود دارد، مي تواند رفتار مشخصي را برايش بوجود بياورد و استعدادهاي او را در زمينه هاي گوناگون رقم مي زند؛ درنتيجه، هرچه فرد تصوير بهتري از خود داشته باشد مؤثرتر و خلاق تر خواهد بود.
آیا در زندگی برای شناخت خودتان وقت لازم را می گذارید؟ لطفا دیدگاه و نظرات خودتان را با ما به اشتراک بگذارید.

سوالات متداول