روانشناسی پست‌پوزیتیویست یا موج دوم مثبت‌گرایی (PP 2.0)

روانشناسی مثبت‌گرای موج دوم (Second Wave Positive Psychology یا به اختصار PP 2.0) که توسط افرادی چون دکتر پل وُنگ (Paul T. P. Wong) پیشگام شد، پاسخی انتقادی و تکاملی به محدودیت‌های موج اول روانشناسی مثبت‌گرا (PP 1.0) است. در حالی که موج اول (PP 1.0) عمدتاً بر تقویت احساسات مثبت، فضایل فردی و دستیابی به شادی و موفقیت تمرکز داشت، PP 2.0 یک دیدگاه دیالکتیکی، وجودی و جامع‌تر را ارائه می‌دهد.

این موج جدید، شکوفایی پایدار و عمیق انسان را نه تنها در سایه مثبت‌ها، بلکه از طریق پذیرش و دگرگون‌سازی جنبه تاریک هستی انسان یعنی رنج، شر، مرگ و محدودیت‌ها جستجو می‌کند. در ادامه این مقاله از ای سنج به طور کامل روانشناسی پست‌پوزیتیویست یا موج دوم مثبت‌گرایی را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

تبارشناسی و زمینه پیدایش

روانشناسی مثبت‌گرای موج اول (PP 1.0)

موج اول روانشناسی مثبت‌گرا که توسط مارتین سلیگمن و میهالی چیکسِنت‌میهای پایه‌گذاری شد، هدفش تغییر تمرکز روانشناسی از "ترمیم بدترین چیزها در زندگی" (آسیب‌شناسی و بیماری روانی) به "ساختن بهترین چیزها در زندگی" (شادی، شکوفایی، نقاط قوت) بود.

نقاط قوت PP 1.0

• معتبرسازی مطالعه علمی شادی، نقاط قوت و فضایل
• توسعه مداخلاتی مؤثر همانند درمان نقاط قوت‌محور و مدل PERMA
• افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت سلامت روان مثبت

انتقادات منجر به PP 2.0

• دوگانگی قطبی: ترویج یک دوگانگی ساده‌انگارانه میان مثبت و منفی، با ارزش‌گذاری صرف مثبت‌ها و نادیده‌گرفتن یا طرد منفی‌ها
• غفلت از رنج: ناتوانی در توضیح چگونگی شکوفایی انسان در شرایط سخت یا وجودی همانند بیماری، فقدان یا جنگ
• فرهنگ‌محوری: عدم توجه کافی به تفاوت‌های فرهنگی در تعریف خوب زیستن و رفاه
• تمرکز بر شادی فردی: تأکید بیش از حد بر شادی کوتاه‌مدت و موفقیت فردی به جای معنای عمیق، فضیلت اخلاقی و خیر جمعی

ظهور PP 2.0: پارادایم تلفیقی

PP 2.0 به عنوان یک سنتز (ترکیب) دیالکتیکی ظهور کرد که نارسایی‌های موج اول را برطرف می‌سازد (موج اول را می‌توان "نقیض" (آنتی‌تز) روانشناسی سنتی "پایلوژیک" در نظر گرفت و PP 2.0 "ترکیب" (سنتز) نهایی است). PP 2.0 نه تنها نقاط قوت موج اول را می‌پذیرد، بلکه عمیقاً از روانشناسی وجودی-انسان‌گرا و روانشناسی بومی الهام می‌گیرد تا یک رویکرد جامع‌تر به انسان بودن و شکوفایی ارائه دهد.

اصول و مؤلفه‌های اصلی PP 2.0

PP 2.0 با نماد یین و یانگ شناخته می‌شود که نشان‌دهنده تعادل و تعامل دینامیک بین اضداد است. این رویکرد بر دو ستون اصلی استوار است: روانشناسی وجودی مثبت و روانشناسی مثبت بومی.

پذیرش جنبه تاریک هستی

برخلاف PP 1.0 که می‌خواست به طور عمده برجنبه‌های آفتابی زندگی تمرکز کند، PP 2.0 استدلال می‌کند که رفاه پایدار تنها از طریق پذیرش شجاعانه این واقعیت حاصل می‌شود که زندگی آکنده از رنج، شر، مرگ، گناه و بی‌معنایی است (نگرانی‌های غایی وجودی).

• رنج به عنوان لازمه: رنج نه یک انحراف، بلکه بخشی اجتناب‌ناپذیر و حتی ضروری از فرایند رشد و شکوفایی است. همانطور که صعود به قله‌های موفقیت نیازمند تلاش و درد است، شکوفایی انسانی هم بهای خود را دارد.
• غلبه بر اضطراب وجودی: این رویکرد با پرداختن به عمیق‌ترین ترس‌ها و آرزوهای انسان، به انسان کمک می‌کند تا بر ورطه درد وجودی غلبه کند.

اصل دیالکتیک و تعادل

هسته اصلی PP 2.0 اصل دیالکتیک است. رفاه، یک حالت دوقطبی نیست (خوشحال در مقابل غمگین)، بلکه یک تعامل ظریف و پویا بین مثبت‌ها و منفی‌هاست.

• انعطاف‌پذیری و تعادل بهینه: هدف دستیابی به یک تعادل بهینه بین مثبت و منفی در هر بافتار است، نه لزوماً حداکثرسازی مثبت‌ها. (مثلاً، در مواجهه با فقدان، اندوه (منفی) یک پاسخ سازگارانه و ضروری برای رسیدن به پذیرش (مثبت) است).
• فضایل دیالکتیکی: این رویکرد مفاهیمی همانند امید واقع‌بینانه (امید همراه با پذیرش واقعیت تلخ)، معنایابی در رنج و خوش‌بینی محتاطانه را ترویج می‌کند.

معناجویی و معناسازی

معنا بالاترین سازه و قوی‌ترین محافظ در برابر ناملایمات و نگرانی‌های وجودی بوده و بهترین مسیر به سوی زندگی‌ای است که با فضیلت، شادی و اهمیت همراه است.

• معنا به جای شادی: در حالی که PP 1.0 عمدتاً بر شادی تمرکز داشت، PP 2.0 بر معنا و اهمیت تمرکز می‌کند. معناجویی، ظرفیت جهانی انسان برای عملکرد بهینه در هر دو شرایط مطلوب و نامطلوب است.
• نیازهای اساسی وجودی: PP 2.0 شکوفایی را بر اساس پاسخگویی به نیازهای اساسی وجودی زیر بنا می‌نهد:

           1. نیاز به رهایی از رنج و قید و بندهای انسانی

           2. امید به دستیابی به آینده‌ای معنادار

           3. نیاز به ارتباط دلسوزانه و اصیل با دیگران (مهربانی و عشق واقعی)

           4. نیاز عمیق به تعالی و معنویت

روانشناسی مثبت بومی و فراملی

PP 2.0 با تأکید بر عدم فرض بر جهان‌شمول بودن، به دنبال درک ویژگی‌های منحصربه‌فرد رفاه در فرهنگ‌های مختلف است.

• دو ستون: PP 2.0 از دو ستون اصلی تشکیل شده است: روانشناسی وجودی مثبت (تمرکز بر مسائل غایی جهانی) و روانشناسی مثبت بومی (تمرکز بر جلوه‌های فرهنگی رفاه)
• خرد کهن: در این رویکرد، از خرد کهن فرهنگ‌های بومی (مانند یافتن شادی عمیق در شرایط بد، اهمیت نظم کیهانی، هماهنگی و تعادل) برای درک مفهوم رفاه بهره گرفته می‌شود.

خیر جمعی و ارزش‌های انسانی

PP 2.0 از تمرکز صرف بر رفاه فردی به سوی چشم‌انداز دوگانه رفاه فردی و خیر جمعی انسانیت حرکت می‌کند.

• پرورش فرشتگان بهتر: هدف نهایی PP 2.0، نه صرفاً دستیابی به حداکثر شادی فردی، بلکه بیرون آوردن "فرشتگان بهتر طبیعت ما" است. این امر از طریق پرورش ارزش‌های جهانی و فضایل والاتر همانند همدلی، شفقت، انصاف و تعالی‌جویی انجام می‌شود.
• مسئولیت اخلاقی: این موج جدید بر اهمیت پرورش فضایل انسان‌گرایانه (مانند کرامت انسانی و یکپارچگی) به عنوان پیش‌شرط‌های لازم برای ایجاد انسان‌های بااخلاق‌تر و جوامع مهربان‌تر تأکید می‌کند.

PP 2.0 و کاربرد در روان‌درمانی

رویکرد PP 2.0 در مشاوره و روان‌درمانی، شیوه‌هایی را ارائه می‌دهد که فراتر از تقویت صرف نقاط قوت است و به مراجع کمک می‌کند تا با رنج‌های وجودی خود مواجه شود و از آن‌ها معنا استخراج کند.

مدل «تبدیل رنج به شکوفایی»

PP 2.0 بر توانایی انسان در تبدیل یا دگرگون‌سازی تجارب منفی به رشد و شکوفایی پایدار تأکید می‌کند. این فرآیند اغلب شامل مراحل زیر است:

• مواجهه و پذیرش: تصدیق و پذیرش شجاعانه واقعیت‌های سخت و رنج موجود
• تفسیر و معناسازی: کمک به مراجع برای یافتن معنا و هدف در دل تجربیات منفی (رشد پس از آسیب)
• انتخاب دیالکتیکی: آموزش مهارت‌های انعطاف‌پذیری و حفظ تعادل پویا بین احساسات مثبت و منفی
• عمل متعالی: تبدیل دردهای فردی به شفقت و خدمت به دیگران (تعالی و هدفمندسازی درد)

مفاهیم کلیدی درمانی

• معنا درمانی وجودی: درمانگر با استفاده از بینش‌های وجودی، به مراجع کمک می‌کند تا منابع معنای زندگی خود را حتی در شرایط بحرانی کشف کند.
• سنجش فضیلت و نقاط قوت وجودی: فراتر از نقاط قوت شخصیتی (مثل کنجکاوی و شوخ‌طبعی)، بر فضایل اخلاقی و معنوی (مثل صبر، عفو و شجاعت اخلاقی) تمرکز می‌شود.
• تنظیم عاطفی دیالکتیکی: آموزش پذیرش احساسات منفی به عنوان اطلاعات حیاتی، نه تهدیدهایی که باید سرکوب شوند و ایجاد تعادل سالم بین شادی و آرامش

۳۷٪ از مقالات روانشناسی مثبت‌گرا

یک تحلیل محتوایی از مقالات منتشر شده در مجلات معتبر روانشناسی نشان می‌دهد که نزدیک به ۳۷ درصد از آن‌ها حداقل به صورت ضمنی به موضوعاتی همانند رنج، معنا و رشد پس از آسیب (Post-Traumatic Growth) پرداخته‌اند که از مفاهیم کلیدی PP 2.0 هستند. این آمار نشان می‌دهد که گرایش به مفاهیم PP 2.0 در حال نفوذ به جریان اصلی تحقیقات است.

PP 2.0 و معرفت‌شناسی پست‌پوزیتیویستی

اگرچه PP 2.0 خود یک مکتب روانشناسی مشخص است، اما رویکرد آن به شناخت و حقیقت با اصول معرفت‌شناسی پست‌پوزیتیویستی همسو است.

تفاوت با پوزیتیویسم منطقی

پوزیتیویسم منطقی در علوم اجتماعی و روانشناسی، بر این فرض استوار بود که می‌توان از طریق مشاهده عینی، منطق و آزمایش، به حقیقت مطلق و عاری از ارزش دست یافت. در این دیدگاه، ناظر و مشاهده‌شده کاملاً مجزا هستند.

پست‌پوزیتیویسم این مفروضات را رد می‌کند.

• واقعیت ذهنی: پست‌پوزیتیویسم می‌پذیرد که واقعیت همیشه در یک بافتار خاص و از طریق تفسیرهای انسانی (که تحت‌تأثیر تاریخ، ارزش‌ها و تجربه ناظر است) شناخته می‌شود.
• ابطال‌پذیری (فلسفه پوپر): حقیقت، قطعیت مطلق نیست، بلکه بهترین درکی است که پس از شکست سایر فرضیه‌ها باقی می‌ماند.

همسویی PP 2.0 و پست‌پوزیتیویسم

رویکرد PP 2.0 به دلیل ویژگی‌های زیر، با پست‌پوزیتیویسم هم‌راستا می‌شود:

• عدم بی‌طرفی ارزشی: PP 2.0 بر خلاف پوزیتیویسم، موضع بی‌طرفی ارزشی را رد می‌کند و بر اهمیت پرورش ارزش‌ها و فضایل انسانی تأکید می‌ورزد.
• روش‌شناسی انعطاف‌پذیر: PP 2.0 دیگر صرفاً بر روش‌های کمی مبتنی بر پوزیتیویسم متکی نیست، بلکه به روش‌های کیفی، بومی و وجودی برای درک پدیده‌های پیچیده انسانی (مانند معنا، فضیلت و شادی) اهمیت می‌دهد.
• حقیقت زمینه‌مند: درک رفاه و شکوفایی در PP 2.0 جهان‌شمول مطلق نیست، بلکه به شدت توسط بافتار فرهنگی و وجودی شکل می‌گیرد.

کلام آخر ای سنج درباره روانشناسی پست‌پوزیتیویست یا موج دوم مثبت‌گرایی (PP 2.0)

PP 2.0 یک گام تکاملی مهم در روانشناسی مثبت‌گرا و در واقع، در کل روانشناسی است. این رویکرد، شکاف بین روانشناسی مثبت (متمرکز بر شادی) و روانشناسی وجودی (متمرکز بر رنج و معنا) را پر می‌کند و به یک فهم جامع‌تر و واقع‌بینانه‌تر از پتانسیل انسانی می‌رسد.

PP 2.0 به ما یادآوری می‌کند که انسان موجودی متناقض و دیالکتیکی است که شکوفایی‌اش نه در حذف رنج، بلکه در حکمت یافتن در رنج و تبدیل آن به معنا و تعالی نهفته است. در نهایت، هدف PP 2.0 این است که به ما کمک کند تا زندگی‌هایی را بسازیم که نه تنها شاد، بلکه معنادار، متعادل و از نظر اخلاقی مهم باشند و در خدمت خیر بزرگ‌تر انسانیت قرار گیرند.

سوالات متداول